تهران زنانه‌تر و هوشمندتر می‌شود

معاونت برنامه‌ریزی و توسعه شهری و امور شوراهای شهرداری تهران، مطالعه‌ای را به‌عنوان اسناد پشتیبان برنامه سوم توسعه شهر تهران با نام «آینده‌نگاری کلان‌شهر تهران؛ سناریوهای پیش‌ روی در افق ۱۴۱۰» انجام داده است. در این پژوهش، پنج روندِ کلانِ مؤثر در آینده تهران مشخص شده است. در ادامه بخش‌هایی از این سند را می‌خوانید:

«شهرها مظهر تحولات جهان معاصر هستند و هرگونه تغییر بزرگی در هر جای جهان برای بار نخست در شهرها، ظهور و بروز پیدا می‌کند. در این میان، کلان‌شهرها به‌عنــوان گره‌گاه سیســتم جهانی، تحت تأثیر مجموعه‌ای از تحولات کلان در مقیاس‌های ملی و جهانی هستند که کمتر در کنترل تصمیم‌گیران و مدیران شهری هستند. بعضی از روندهای کلان مانند تداوم خشکسالی، بحران آب و افزایش سالخوردگی جمعیت به‌صورت قطعی در افق برنامه سوم توسعه شهری تهران (۱۵ سال آینده) ادامه خواهند داشت و مشخص شده است که شهرداری باید چه اقداماتی در مقابل این روندها اتخاذ کند.

دبیرخانه آینده‌نگاری شهری از ابتدای دوره مدیریت شهری جدید، فرآیند شناسایی کلان‌روندها و عدم قطعیت‌های اثرگذار بر آینده کلانشهر تهران و سناریوهای توسعه کلانشهر تهران منتج از این کلان‌روندها را شروع کرده است. در این سند مهم‌ترین کلان‌روندهای اثرگذار بر آینده تهران شناسایی و با بررسی چگونگی اثرگذاری آنها و فرصت‌ها و تهدیدهایی که ایجاد می‌کنند از طریق یک مطالعه در قالب مطالعات آینده‌نگری انجام شده است.

پنج کلان‌روند تأثیرگذار در آینده تهران

آینده تهران به‌عنوان پایتخت کشور و همچنین به‌عنوان یک کلانشهر تحت تأثیر کلان‌روندهای ملی جهانی و منطقه‌ای قرار دارد که تاکنون کمتر در برنامه‌های توسعه شهری مورد توجه بوده است. خروجی این مطالعات در بخش کلان‌روندهای قطعی نشان می‌دهد که تهران در افق ۱۵ سال آینده، متنوع‌تر، زنانه‌تر، پیرتر، خشک‌تر و هوشمندتر می‌شود. اما در کنار این ویژگی‌ها، سه پیشران کلیدی اثرگذار بر آینده توسعه تهران شناخته شده است که هرکدام دارای پیش‌فرض‌های مختلفی است که در افق طرح امکان وقوع آنها وجود دارد. این سه پیشران عبارت است از وضعیت روابط بین‌المللی ایران با سایر کشورها و پیامدهای آن بر آینده کلان‌شهر تهران، وضعیت ثبات سیاسی و روابط بین بازیگران کلیدی عرصه مدیریت و توازن توسعه و پیامدهایی است که می‌تواند بر آینده کلانشهر تهران اثر داشته باشد.

شرایط کنونی تهران متأثر از تغییر و تحولات بعضی از این کلان‌روندها  بوده و آینده تهران نیز متأثر از آنها خواهد بود، اما بعضی از این کلان‌روندها در ساخت شرایط کنونی تهران کمتر دخیل بوده‌اند. با این حال، سهم آنها از ساخت آینده تهران کم نخواهد بود. در این میان، روند خشکسالی، توسعه نامتوازن مناطق کشور، روابط بین‌المللی محدود ایران با سایر کشورها (تحریم‌های همه جانبه) و کشمکش‌های سیاسی بین مدیریت شهری و گرایش سیاسی دولت حاکم و سایر نهادها دخیل در امر مدیریت شهری، اثر خود را بر شرایط موجود تهران گذاشتند و در آینده نیز بسیار تأثیرگذار خواهند بود. اما توسعه فناوری در همه ابعاد، رشد شبکه‌های اجتماعی، سالخورده‌تر شدن جمعیت تهران، افزایش حضور زنان در جامعه و تنوع فزاینده سبک‌های زندگی از کلان روندهای نوظهوری هستند که گرچه رد بزرگی در گذشته ندارند، اما جای پای آنها در آینده کلانشهر تهران بسیار بزرگ است.

پیامد خشکسالی و توسعه نامتوازن مناطق

نمونه بارز پیامدهای خشکسالی و توسعه نامتوازن مناطق را می‌توان در روند مهاجرپذیری تهران و کرج از چند دهه گذشته دید که رشد بسیاری از مسائل کنونی تهران از جمله ازدحام و شلوغی بیش از حد، ترافیک سنگین، بیکاری و حتی حاشیه‌نشینی و مشاغل غیررسمی و انواع آسیب‌های اجتماعی شهر تهران را تشکیل می‌دهد.

بررسی کلان روندهای زیست محیطی بیانگر این است که روند خشکسالی در کشور ادامه پیدا کرده و به تبع آن در تهران نیز از میزان بارش‌ها کاسته شده و دمای هوا نیز بالاتر می‌رود. بر اساس مطالعات متعدد درباره آینده، تغییرات اقلیمی خشکسالی ادامه یافته و آب به یک مسئله بحرانی در آینده تبدیل خواهد شد. هرچند مدیریت شهری مسئول مستقیم تأمین آب شهروندان نیست، اما در حل مسئله قریب‌الوقوع بی‌تأثیر نخواهد بود. بنابراین در برنامه سوم توسعه شهر تهران و هم در برنامه‌های بعدی تا افق 1412 این مسئله باید در نظر گرفته شود.

تأثیر تحریم‌ها در آینده تهران

روابط بین‌المللی محدود و تحریم‌های متعدد علیه ایران گرچه ممکن اســت کمتر در مقیاس شــهری مورد توجه قــرار گیرد، امــا ابعاد مختلف برنامه‌ریزی و مدیریت شــهری شــهر تهران به‌عنوان پایتخت کشــور از آن متأثر است. از جمله این موارد می‌توان به جایگاه نازل شهر تهران در شبکه شــهرهای جهانی و عدم امکان فعالیت و سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ و تجاری، سهم بسیار اندک گردشگری خارجی در رشد اقتصاد شهر تهران با وجود جاذبه‌های متعدد گردشگری در این شهر، عدم امکان به‌کارگیری بسیاری از فناوری‌های روز در زمینه حمل‌ونقل و هزینه بسیار بالای به‌کارگیری این فناوری‌ها در حوزه‌های مختلف مدیریت شهری و شهرسازی اشاره کرد.

زنانه‌تر شدن تهران

تغییر ترکیب سنی و جنسی جمعیت در تهران از دیگر روندهای است که به‌طور قطع در آینده رخ خواهد داد که نمونه بارز این تغییرات را می‌توان کاهش بُعد خانوار در تهران و افزایش سالخوردگی جمعیت دانست. بررسی‌ها نشان می‌دهد که نسبت جمعیت بالای ۶۵ سال در شهر تهران از ۳.۳ درصد در سال ۱۳۳۵ به ۸.۴ درصد در سال ۹۵ افزایش یافته است و سهم جمعیت سالخورده مدام رو به افزایش است. تهران پیرتر می‌شود چرا که در افق مورد مطالعه، امکان افزایش سهم این جمعیت به بالای  ۱۰ درصد وجود دارد.

افزایش حضور زنان در جامعه روندی رو به افزایش است که به شکل‌های مختلف در سطح جامعه نمایان شده که بر اساس نظر خبرگان، این روند ادامه خواهد یافت. بر اساس آمار در ایران بین سال‌های ۷۵ تا ۸۵ بیشترین درصد مهاجرت‌های درون‌مرزی زنان در ایران به شهر تهران اختصاص داشته است. همین آمار نشان می‌دهد زنانی که آموزش بیشتری دیده‌اند تمایل بیشتری به این مهاجرت داشتند. به همین دلیل، اکنون شهر تهران با نوعی تمرکز سرمایه انسانی زنانه روبه‌رو است.

تغییر سبک زندگی

تغییر سبک زندگی از دیگر کلان‌روندهایی است که بر اساس نظر خبرگان مشارکت کننده در آینده ادامه می‌یابد و سبک‌های زندگی کاملاً نوظهور به‌وجود خواهد آمد. هرچند مفهوم سبک زندگی کیفی و گسترده است، اما نمونه بارز تغییر سبک زندگی را می‌توان در مواردی چون تمایل به تداوم زندگی انفرادی، تشکیل خانواده‌های خارج از رسوم و عرف‌های رایج، عدم تمایل به تشکیل خانواده، نگهداری از حیوانات خانگی و ...دید.

راه‌حل چیست؟

تنوع آینده‌های پیش روی کلانشهر تهران این هشدار را به مدیران شهری می‌دهد که از برنامه‌ریزی‌های بلندمدت با فرض تداوم وضع موجود بپرهیزند و اثرگذاری و موفقیت برنامه‌های توسعه را با شک و تردید عمیق‌تری بررسی کنند. کنار گذاشتن مفروضات حاکم بر فضای کنونی و آمادگی برای دامنه‌ای از آینده‌های مختلف یک اصل کلیدی برای موفقیت برنامه‌های توسعه است.

ایجاد فضاهای فراغتی که پاسخگوی نیاز طبقات و فرهنگ‌های شهری باشد، توسعه خدمات مورد نیاز سالمندان، آمادگی برای بحران آب، توسعه فضاهای مورد نیاز زنان، گسترش مکانیسم‌های تأمین امنیت، سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و توسعه بسترهای مشارکت مردم در مدیریت شهری به‌طور خلاصه از جمله مواردی است که به‌طور مشخص باید در برنامه‌ توسعه‌ و از جمله برنامه سوم به‌عنوان جهت‌گیری‌های کلی در نظر گرفته شود.»