سرانجام برنامه حفاظت از یوز ایرانی به کجا رسید؟

ستون‌ فقرات‌ انعطاف‌ پذیر، کبد و قلب‌ بزرگ، ‌ سوراخ‌ بینی‌ گشاد، ظرفیت‌ بالای‌ ریه، ‌بدنی‌ عضلانی‌ و باریک‌ از آن تیزروترین‌ شکارچی‌ جهان‌ ساخته‌ است. این ویژگی یوزپلنگ یکی از شاخص‌ترین پستاندار حیات وحش ایران است.
دشت‌های‌ باز و تپه‌ ماهورهای‌ واقع در مناطق‌ استپی‌ و بیابانی‌ و نیمه‌ کویری‌ زیستگاه‌های اصلی یوزپلنگ است. این پستاندار گوشتخوار که زمانی در بیشتر مناطق دشتی غرب آسیا زیست می‌کرد، بیش از ۴۰ سال است که تنها در ایران یافت می‌شود. در ایران، زیستگاه‌ عمده‌ یوزپلنگ‌ در دشت‌ کویر است‌ که‌ بخش‌هایی‌ از استان‌ کرمان، خراسان، سمنان، یزد، ‌ تهران‌ و اصفهان‌ را در بر می‌گیرد. این منطقه اکنون آخرین پناهگاه یوزآسیایی در جهان است. این شرایط سبب شده تا اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، یوزپلنگ آسیایی را در رده به شدت در خطر انقراض قرار دهد.

در ایران نیز مدت‌ها گمان بر این بود که یوزآسیایی منقرض شده است. اگرچه گزارش‌های جسته و گریخته از مشاهده یوزپلنگ در بین دهه ۴۰ و ۵۰ به گوش می‌رسید اما در عمل سال‌های آغازین دهه ۷۰ در حادثه‌ای غم‌انگیز در اطراف بافق یزد، مردم محلی به یک یوزپلنگ مادر و سه توله آن حمله کرده و سبب مرگ دو توله آن شدند، حفاظت از این یوزپلنگ آسیایی که حالا به یوز ایرانی معروف بود رنگ و بوی تازه‌ای گرفت.

حفاظت از یوز ایرانی در طول این سال‌ها به فراخور توجه مدیران و اختصاص بودجه‌ها، فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است. اما در این میان تلاشگران و علاقه‌مندان همواره امیدوار بوده‌اند.

اهمیت حفاظت از یوزپلنگ آسیایی سبب شد تا بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی که در زمینه حفاظت از حیات وحش و محیط‌زیست فعالیت می‌کنند برای انجام پروژه‌های مشترک حفاظتی با ایران برای محافظت از یوزپلنگ آسیایی همکاری کنند. اگرچه پس از برخی مسائل برای چند تن از فعالان و کارشناسان محیط زیست، پروژه بین‌المللی دو ‌سال در تعلیق بود اما از سال گذشته این کار را از سر گرفته است. بعد از اجرای فاز اول پروژه از ‌سال ٨٠ تا ٨٧ و فاز دوم از ٨٧ تا ٩٧، این فاز سوم بوده و قرار است تا پنج‌ سال در زیستگاه‌های یوز ادامه داشته باشد.

مرتضی پورمیرزایی مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی با اشاره به روند حفاظت از یوز ایرانی در سطح کشور به ایرناپلاس می‌گوید: پیش از انقلاب پژوهشگران خارجی در مورد حفاظت از یوز تحقیق می‌کردند و در دهه ۷۰ نیز تلاش برای اثبات یوز در منطقه ادامه داشت تا در نهایت از سال ۸۰ حفاظت از یوزپلنگ ایرانی رنگ و بوی دیگری گرفته و به طور جدی پیگیری شد.

وی ادامه داد: در اوایل دهه ۸۰ پروژه مشترکی به نام «حفاظت از یوزپلنگ آسیایی» بین سازمان محیط زیست کشور و برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) منعقد شد تا مرکزیتی برای سیاست‌گذاری در زمینه حفاظت یوز، افزایش جمعیت آنها، آموزش به محیط‌بانان و برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای مردم باشد.

وی گفت: انجمن یوزپلنگ ایرانی نیز در همان سال‌های ۸۰ تشکیل شد و فعالیت خود را آغاز کرد؛ در این مدت تشکل‌های مردم نهاد دیگری نیز در زمینه حفاظت از زیستگاه‌ها، آموزش، دوربین‌گذاری و اقداماتی از این قبیل فعالیت کردند.

کمتر از ۴۰ یوز در ۶ میلیون هکتار
پورمیرزایی با یادآوری تحولات صورت گرفته در زمینه مناطق حفاظت شده و تعداد یوزها در سطح کشور، افزود: زیستگاه‌هایی که وجود یوز در آنها اثبات شد، مورد توجه ویژه‌ای بوده و شکار در این مناطق ممنوع است که مساحت این مناطق را می‌توان ۶ میلیون هکتار تخمین زد در حالی که براساس تحقیقات انجام شده در سال ۲۰۱۷ کمتر از ۴۰ یوز در کشور باقی مانده است.

مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی ادامه داد: تعداد یوزها در چند سال اخیر تغییر کرده و به جرات می‌توان گفت افزایش نداشته است.
 

آفریقای جنوبی کشور موفق در زمینه افزایش جمعیت یوزپلنگ‌ها
پورمیرزایی گفت: تنها کشور موفق در زمینه افزایش جمعیت یوزپلنگ‌ها و اجرای طرح نیمه‌ اسارت که پرورش یوز در مناطق حفاظت شده با بیش از ۲۰ هزار مترمربع مساحت است، آفریقای جنوبی بوده که از تجربه‌های آنها بهره‌گیری شد که امیدواریم بتوان در این زمینه اقدامات مطلوبی انجام داد.

وی افزود: دستاوردهای این کشور در زمینه افزایش جمعیت یوزها بی‌بدیل و تعجب‌برانگیز بود به طوری که شرایط شکار برای یوزها ایجاد شده و یوزپلنگ‌ها حتی این مهارت را به فرزندان خود نیز آموزش می‌دادند.

مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی گفت: در روش تکثیر نیمه اسارت این نکته قابل تامل بوده که زاده‌های یوز نیز باید در همین شرایط و در منطقه‌ حفاظت شده زندگی کنند.

پورمیرزایی خاطرنشان کرد: در زمینه حفاظت و افزایش جمعیت یوزها باید برای زادآوری و جفت‌گیری برنامه‌ریزی شود و نباید اجازه داد ۳ ژن زنده کنونی به بانک ژنی تبدیل شوند  که امیدواریم در منطقه فنس‌کشی شده استان سمنان این مهم محقق شود.

اجرای طرح تکثیر در شرایط نیمه اسارت در کشور
وی با یادآوری اجرای طرح تکثیر در شرایط نیمه اسارت در کشور گفت: برای اجرای این طرح، ۲ یوزپلنگ ماده و یک نر که در مرکز پردیسان تهران نگهداری می‌شدند تا فعالیت‌های پژوهشی و زادآوری برای آنها صورت گیرد اما متاسفانه این امر محقق نشد که به منظور استفاده از دستاوردهای کشور آفریقای جنوبی فروردین امسال یوزها به منطقه‌ای در استان سمنان منتقل شدند.

مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی خاطرنشان کرد: ۲ یوز نر و ماده حدودا ۱۲ ساله و یک یوز ماده ۳ ساله بوده که با خطر از دست دادن آنها مواجه‌ایم و باید با استفاده از یوزهای وحشی تنوع ژنی نیز ایجاد شود.

کارنامه قابل قبول حفاظت از یوز ایرانی در دو سال اخیر
وی به عملکرد دولت در حفاظت از یوز اشاره و بیان کرد: سازمان محیط زیست در ۲۰ سال گذشته فراز و نشیب‌های بسیاری از جمله سوءمدیریت و عدم سیاست‌گذاری در حفاظت از یوزها تجربه کرده اما خوشبختانه در ۲ سال اخیر شرایط تغییر کرده و سازمان کارنامه قابل قبولی داشته به طوری که بودجه قابل توجهی به استان‌های سمنان و خراسان شمالی که زیستگاه‌های اصلی یوزها هستند، تزریق شده است.

پورمیرزایی افزود: بهسازی شرایط پاسگاه، تامین و تعمیر تجهیزات و خرید پروانه‌های چرای دام از اولویت‌های سازمان محیط زیست برای حفاظت از یوز ایرانی بوده و تخصیص این میزان بودجه، نادر و نشان‌دهنده دغدغه‌مندی مدیران است.

پروژه مشترک حفاظت از یوزآسیایی سریعتر تعیین تکلیف شود
مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی گفت: با وجود مشکلات و محدودیت‌ها، حداقل انرژی و برنامه‌ریزی دولت برای حفاظت از یوز، وجود پروژه مشترک حفاظت از یوز آسیایی است اما مدتی‌ست این پروژه بدون مدیر و نیمه تعطیل است و می‌توان گفت در سیاستگذاری این امر استراتژی شفافی وجود ندارد. پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی از سال ۸۶ تاکنون حدود ۴ ماه مدیر داشته و باید هرچه سریعتر این طرح تعیین تکلیف شود.

پورمیرزایی با تاکید بر اهمیت دخیل کردن جامعه دانشگاهی در زمینه حفاظت از یوزها افزود: فارغ از فعالیت دولت و محدودیت‌های موجود، غیردولتی‌ها باید در زمینه مطالبه درست و جهت‌دهی اقدام کنند و لازمه این مطالبه‌گری «تخصص» بوده که در پیشبرد اهداف نقش دارد.