تمساح مردابی یا پوزه کوتاه با نام انگلیسی "Mugger" و نام علمی Crocodylus palustris از ایران به سمت شرق تا آسام هند و به جنوب تا سریلانکا پراکنش دارد و حوزه پراکنش آن در ایران، غربی‌ترین نقطه پراکنش جهانی این گونه به حساب می‌آید.
بخش عمده جمعیت موجود این گونه در ایران در امتداد رودخانه‌های سرباز یا باهوکلات و کاجو متمرکز است و جمعیت ناشناخته‌ای نیز در مسیر رودخانه نهنگ وجود دارد.
به گفته اصغر مبارکی، کارشناس رده‌بندی خزندگان و دوزیستان سازمان حفاظت محیط زیست، جمعیت گاندو در ایران تنها بخش کوچکی از جمعیت جهانی این گونه به شمار می‌آید؛ در دنیا ۲۴ گونه در راسته تمساح‌سانان قرار دارد که در سه خانواده کروکودیل‌ها، آلیگاتورها و گاریال تقسیم‌بندی می‌شوند.
از خانواده کروکودیل‌ها یک گونه در ایران داریم که همین گاندوست. در حقیقت این گونه نماینده یک راسته از خزندگان است که در ایران وجود دارد و این خود از نظر علمی حائز اهمیت است.
جمعیتی که ما داریم یکی از کوچک‌ترین جمعیت‌های طبیعی جهان است. منشأ گاندو شبه قاره هند است، اما امروز آنچه از جمعیت‌های اصلی آن باقی مانده تنها در هند و سریلانکاست. پراکنش گاندو با تمایل به غرب به سمت پاکستان آمده و در نقطه انتهایی غربی آن یک گوشه از بلوچستان، حوضه شهرستان چابهار، راسک، دشتیاری و سراوان را در برمی‌گیرد.
به گفته مبارکی با توجه به تفاوت‌های زیستگاه این موجود در ایران با زیستگاه اصلی، تفاوت‌ها در رشد و رفتار این تمساح نیز می‌تواند حائز اهمیت باشد.
گاندو جزو تمساح‌های متوسط با طول دو تا سه متر است. البته طول پنج متر نیز در مورد آن گزارش شده است که البته در هند و سریلانکاست و در ایران وجود ندارد. گاندو به خاطر پوزه کوتاه و پهنش، شبیه‌ترین گونه کروکودیل به آلیگاتورهاست.
گاندو آدم‌خوار نیست
این گونه، ماهی‌خوار و وابسته به منابع آبزی برای تغذیه است. البته از پرندگان و پستانداران کوچک نیز تغذیه می‌کند و حتی رژیم لاشه‌خواری نیز در مورد آن گزارش شده است. برخلاف تمساح نیل، آمریکایی و آب شور، با توجه به جثه کوچک و البته رفتار اصطلاحاً خجالتی گاندو، حمله به انسان در مورد آن وجود ندارد.
این کارشناس رده‌بندی خزندگان و دوزیستان، گاندو را گونه‌ای وابسته به منابع آب شیرین می‌داند که رودخانه باهوکلات سرباز و در درجه بعد رودخانه کاجو ۹۵ درصد حوزه زیستگاهی آن را تشکیل می‌دهند. پراکنش آن از حوضه راسک آغاز و به برکه کلانی در چابهار در خلیج گواتر می‌رسد که آب آرام‌آرام شور می‌شود.
وی می‌گوید: علاوه بر زیستگاه‌های طبیعی، مردم در این مناطق برای ذخیره آب، سد و آب‌بند کوچک دست‌ساز ایجاد می‌کنند، همچنین برکه‌های کوچک در داخل یا کنار روستاها به اسم هوتک وجود دارد که به‌ویژه در فصول پرباران حضور گاندو در آن مشاهده می‌شود.
به گفته مبارکی، در حال حاضر سدهای زیردان، پیشین و شیرگوار، نقش بسیار مهمی در حفظ زیستگاه‌ها به‌ویژه برای تأمین آب برای گاندوها ایفا می‌کنند.
اگرچه سدسازی‌ها هم تأثیرات منفی بر محیط زیست دارد، اما در شرایط فعلی که با کم‌آبی روبه‌رو هستیم، اولویت آب و زیستگاه است که این سدها منبع آب را فراهم کرده‌اند.
ارتباط نزدیک انسان و گاندو
شرایط زیستگاهی گاندو از یک طرف و تشکیل سکونتگاه‌های انسانی بلوچستان در مسیر رودخانه‌ها سبب شده انسان و کروکودیل ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشته باشند. از همین رو، مسئله برخورد انسان با کروکودیل همچون سایر نقاط جهان اجتناب‌ناپذیر است.
اما تفاوتی که مبارکی به آن اشاره می‌کند این است که در جهان برخورد قهری با کروکودیل وجود دارد و همین‌طور برداشت (شکار برای پوست) از این گونه وجود دارد، اما ایران تنها جایی در دنیا است که برخورد انسان با گاندو در حداقل ممکن است و برداشت هم اصلاً وجود ندارد و این ارتباط از نظر حفاظتی یک اتفاق منحصربه‌فرد در جهان است.
همین باورهای سنتی، اعتقادی و دینی مردم باعث شده که با وجود حمله گاندو به احشام و حتی ورود آنها به روستا که باعث ترس می‌شوند، عموماً هیچ برخورد قهری که منجر به تلفات کروکودیل‌ها شود، وجود ندارد.
به گفته مبارکی پذیرش باور «وقتی تمساح است که آب باشد» از سوی مردم سبب شده تمساح را تحمل کنند و به آن آسیبی نرسانند. این یک تجربه منحصربه‌فرد در جهان است که در مورد آن مقالاتی نیز چاپ شده که چگونه باورهای اجتماعی و مذهبی می‌تواند در حفاظت از گونه‌های در معرض تهدید مؤثر باشد.
گاندو؛ آسیب‌پذیر و در معرض تهدید
این گونه از نظر اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی ( IUCN ) در رده گونه‌های آسیب‌پذیر و در معرض تهدید است و مهم‌ترین عامل تهدید آن نیز تخریب زیستگاه‌ها به توسعه فعالیت‌های کشاورزی آن است.
مهم‌ترین جمعیت این تمساح در منطقه حفاظت شده گاندو قرار دارد که از راسک آغاز و تا برکه کلانی و امتداد باهو کلات را در برمی‌گیرد.
مردم محلی گاندو را مقدس می‌دانند
الهام آبتین، کارشناس محیط زیست نیز در مورد برخورد مردم بلوچستان با گاندو می‌گوید: مردم محلی به‌نوعی گاندو را مقدس می‌دانند و به آن آسیبی نمی‌رسانند و اگر گاندو وارد منازل آنها شود با محیط‌بانان تماس می‌گیرند تا آنها تمساح را به محلی امن انتقال دهند. حتی یکی دو نفر هستند که در زمین‌های کشاورزی‌شان برای آنها غذا می‌برند.
آبتین معتقد است حتماً باید اقدامات مدیریتی برای حفظ گونه و افزایش جمعیت آن و حفظ جمعیت برای سال‌های آینده انجام شود. البته با توجه به اعتقادی که مردم دارند می‌شود مسیری برای ایجاد اشتغال مردم محلی باشد که پیشنهاد آن را نیز به مسئولان داده‌ایم؛ به این صورت که تعدادی گاندو در اختیار مردم قرار دهند تا در مزارعشان از آنها حفاظت کنند و جمعیت آنها افزایش یابد.
این کارشناس محیط‌زیست در پاسخ به این سؤال که آیا تاکنون حمله‌ای از سوی گاندو به مردم محلی گزارش شده است می‌گوید: دو مورد در سال‌های خیلی دور بوده که دو کودک در رودخانه غرق شده‌اند که حدس می‌زنند تمساح آنها را خفه کرده است چون این موجود شکارش را زیر آب می‌برد و آن را خفه می‌کند. البته مردم محلی خیلی خونسرد با این موضوع برخورد کردند.
به گفته وی یکی از اصولی که در مدیریت حیات وحش باید توجه کرد، آشنایی با رفتار یک گونه است که مردم محلی با آن آشنا هستند و چون به‌واسطه این آشنایی ترسی ندارند با آن کنار می‌آیند.
فقط ۵۰۰ گاندو!
آبتین با بیان اینکه آخرین باری که آماربرداری رسمی انجام شده حدود ۵۰۰ گاندو تخمین زده شده است که جمعیت کمی در حیات وحش به حساب می‌آید، خاطرنشان کرد: اگرچه رویه مردم برای حفاظت از گاندو رویه خوبی است، ولی توصیه ما به مسئولان این بوده که برای حفاظت بیشتر هر چند وقت یک‌بار، آموزش جوامع محلی در دستور کار قرار گیرد تا تغییر رفتار انسان نسبت به طبیعت موجب تغییر رفتار نسبت به گاندو نشود.
محاسن همزیستی مسالمت‌آمیز گاندو و مردم محلی
این کارشناس محیط‌زیست در مورد محاسن همزیستی مسالمت‌آمیز گاندو و مردم محلی در بلوچستان می‌گوید: چون مردم نمی‌خواهند به گونه آسیبی برسد، زیستگاه و فاکتورهایی را که به لحاظ طبیعی مورد نیاز زیست این تمساح است، حفظ می‌کنند. همین باعث شده که آب و پوشش گیاهی کمتر در معرض دستکاری و تعرض انسان قرار گیرد.
وی می‌گوید حتی وقتی از کشاورزان می‌خواهیم آب را برای زیستگاه‌های تمساح رهاسازی کنند با کمال میل این کار را انجام می‌دهند؛ چون پذیرفته‌اند که حق‌آبه کشاورزی با حق‌آبه محیط زیست و حیات وحش فرق می‌کند. از همین روست که با وجود سیل و خشکسالی کمتر شاهد تأثیر فعالیت‌های انسان‌ساخت در اکوسیستم بلوچستان هستیم و این مناطق کم و بیش حالت بکر بودن خود را حفظ کرده‌اند.
نظر شما