در روزهای ابتدایی شیوع کرونا، تصاویر قفسه‌های خالی از مواد غذایی تقریباً در تمامی کشورها دیده می‌شد و حالا مسئله تولید محصولات کشاورزی به‌گونه‌ای تحت تأثیر قرار گرفته که سازمان‌های بین‌المللی به دولت‌ها درباره «امنیت غذایی» مردم و تهدیدهای پیش روی آن هشدار می‌دهند.
سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) درباره تأثیر ویروس کرونا بر کشاورزی، زنجیره تأمین غذا و امنیت غذایی هشدار داده است. در حال حاضر کشورهای مختلف، اقدامات متفاوتی برای تضمین امنیت غذایی شهروندان خود در دست بررسی دارند. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، شبکه‌ای برای امنیت غذایی کشورهای عضو تأسیس کردند تا با پیامدهای کرونا در این زمینه مقابله کنند. برخی کشورها نیز برای تأمین نیاز داخلی خود، صادرات محصولات کشاورزی را متوقف کرده‌اند. به گزارش فارین پالیسی، روسیه که بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان است، صادرات غلات را از ماه آپریل (اردیبهشت) تا ژوئن (خرداد)، متوقف کرده است. مصر نیز که بزرگ‌ترین واردکننده گندم است، واردات غلات را افزایش و صادرات حبوبات را متوقف کرده است. هند نیز به دلیل کاهش عرضه نیروی کار به اعمال محدودیت در صادرات برنج روی آورده است.
کرونا در بازار مواد غذایی ایران؛ کاهش مصرف محصولات و زیان ۳۰۰۰ میلیارد تومانی
بخش کشاورزی و بازار مواد غذایی ایران نیز از این مسئله پذیرفته است. به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، تشکل‌های صنعت دام و طیور ایران در بیانیه‌ای نسبت به کاهش ۴۰ درصدی مصرف محصولات دامی پس از شیوع کرونا ابراز نگرانی کردند.
زهرا عبداللهی مدیرکل دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت نیز پیش از این، کاهش مصرف میوه و سبزی به‌دلیل ترس از ابتلا به کرونا و نااطمینانی درباره نحوه صحیح ضدعفونی این اقلام خبر داده بود.
مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گزارشی، زیان بخش کشاورزی کشور را به دنبال شیوع کرونا در اسفند ۱۳۹۸ حدود ۳۲۵۰ میلیارد تومان در بخش مصرف و ۷۰۰ میلیارد تومان در بخش صادرات تخمین زده و پیش‌بینی کرده تداوم شیوع ویروس کرونا در ماه‌های فروردین و اردیبهشت سال جاری می‌تواند دامنه خسارت‌ها را به‌صورت تصاعدی گسترش دهد.
در این باره، ایرناپلاس با فاطمه پاسبان، کارشناس مسائل اقتصادی و عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی گفت‌وگویی کرده که مشروح آن را می‌خوانید:
افزایش ضایعات و کمبود نهاده‌های تولید در بخش کشاورزی
بخش‌های مختلف اقتصادی در ماه‌های گذشته تحت تأثیر کرونا قرار گرفته‌اند. تأثیر شیوع این ویروس بر جنبه‌های گوناگون بخش کشاورزی ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اگر از جنبه تولید بخش کشاورزی موضوع را تحلیل کنیم چند اتفاق رخ داده که هم‌اکنون بخش کشاورزی را متأثر کرده و در آینده نیز این تأثیر بیشتر می‌شود. نخست اینکه به دلیل محدودیت‌های جابه‌جایی و قرنطینه، دسترسی به بازار محصولات کشاورزی کاهش پیدا کرده و در نتیجه، امکان انتقال بخشی از تولیدات به بازار از بین رفته است. در رابطه با آن بخش از محصولات کشاورزی که فسادپذیر هستند، تولیداتی که امکان عرضه به بازار را نیافته‌اند، به ضایعات تبدیل می‌شوند. این موضوع به‌خصوص در زمینه تولیدات کشاورزان خرده پا که در بازارهای محلی و منطقه‌ای تولیداتشان را به فروش می‌رسانند بیشتر به چشم می‌خورد. علاوه بر این، محدودیت‌های جابه‌جایی و تحرک کمتر، تولیدکنندگان را با مسئله تأمین نهاده‌های تولید و دسترسی فیزیکی و اقتصادی به آنها نیز مواجه کرده است.
دو عامل کاهنده تقاضای محصولات کشاورزی
مسئله دوم، مربوط به طرف تقاضاست. اگر بخش تقاضای محصولات کشاورزی را در نظر بگیریم، با توجه به کاهش سطح درآمد به دلیل تعطیلی کسب‌وکارها و مشاغل، مشاهده می‌شود تقاضای محصولات کشاورزی نیز کاهش پیدا کرده و در نتیجه، قیمت برخی از محصولات در بازار نیز کاهش داشته است. این کاهش قیمت‌ها در واقع به دلیل کاهش قدرت خرید واقعی رخ داده است.
از طرف دیگر، با توجه به محدودیت و ثابت بودن درآمدها، اقلام دیگری که در حال حاضر بیشتر مورد نیازند، مانند اقلام بهداشتی، در سبد خانوار جایگزین شده‌اند و به‌نوعی، شاهد تغییر در الگوی مصرف و ترکیب سبد مصرفی خانوار هستیم. این موضوع نیز در کاهش تقاضای برای برخی محصولات کشاورزی نقش داشته است. البته توجه به این نکته ضرورت دارد که امکان خرید برخی محصولات کشاورزی مانند گوشت، برنج و حبوبات به دلیل قیمت بالا برای خانوارهای با درآمد متوسط و کم فراهم نیست و به عبارتی، دسترسی فیزیکی به این اقلام وجود دارد، اما دسترسی و توانایی اقتصادی برای خرید نیست. این نکته باید مورد توجه مسئولان باشد که موجودیت این کالاها در بازار به معنی تأمین نیاز مصرف‌کنندگان نیست؛ بلکه به دلیل نبود قدرت خرید واقعی است. حذف این اقلام از سبد غذای خانوار، به معنای شیوع ناامنی غذایی در کشور است.
بخش دیگری از تقاضای محصولات کشاورزی از طرف برخی کسب‌وکارها اتفاق می‌افتد مانند رستوران‌ها، هتل‌ها و اماکن گردشگری که تعطیلی آنها موجب شده هم بخشی از تقاضا برای محصولات کشاورزی کم شود و هم بخشی از تأمین مالی تولیدکنندگان مواد غذایی که با بستن قرارداد و دریافت پیش پرداخت و روش‌های مشابه انجام می‌شد، دچار چالش شود و به‌طور خاص در تأمین سرمایه در گردش با مانع مواجه شوند.
کانال‌های سنتی توزیع، ناتوان در برابر کرونا
مسئله سوم، بحث بازار محصولات کشاورزی است. در مورد بازار محصولات کشاورزی باید توجه داشت کانال‌های توزیع و بازاریابی محصولات کشاورزی در کشور ما چندان کارآمد نیستند و بیشتر به روش‌های سنتی انجام می‌شوند. این روش‌های سنتی به دلیل تعطیلی‌های اخیر، با مشکلاتی مواجه شدند که لازم است از طریق کانال‌های جدید و نیز روش‌های نوین بازاریابی و فروش محصولات تا حدودی به حل این مشکلات کمک کرد.
فشار هزینه بر قیمت محصولات کشاورزی
مسئله چهارم، تغییر هزینه‌ها و قیمت تمام شده به دنبال شیوع کرونا است. نیروی کار چه در بخش تولید و چه در بخش حمل‌ونقل ممکن است به دلیل محدودیت در جابه‌جایی و با توجه به ترس و واهمه ناشی از ابتلا به بیماری در محل کار خود حاضر نشود و با کمبود عرضه نیروی کار مواجه شویم که هزینه‌های حقوق و دستمزد را افزایش می‌دهد. افزایش این هزینه‌ها منجر به افزایش هزینه تولید و افزایش قیمت تمام شده می‌شود و هر دو طرف تولیدکننده و مصرف‌کننده را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد؛ تولیدکنندگان امکان فروش محصولاتی را که افزایش قیمت داشته‌اند در بازار پیدا نمی‌کنند و مصرف‌کنندگان نیز توان خرید نخواهند داشت.
در مجموع، این عوامل موجب افزایش هزینه تمام‌شده و از دست رفتن مزیت رقابتی برای تولیدکننده می‌شود. بخشی از کشاورزان خرده‌پا نیز که سطح زیر کشت یا میزان تولید بالایی ندارند، آسیب‌پذیرین گروه بخش کشاورزی در چنین شرایطی هستند، چرا که هم از نظر تأمین معیشت و هم از نظر پایداری تولید، تحت فشار قرار دارند که ضرورت دارد حمایت‌های منطقی و هوشمند از تولید و معیشت آنان به عمل آید.
افزایش انگیزه احتیاطی صادرکنندگان برای ذخیره مواد غذایی استراتژیک
افزایش واردات محصولات کشاورزی می‌تواند در کوتاه‌مدت، کمبود عرضه داخلی و افزایش قیمت‌هایی را که به‌دلیل افزایش هزینه تولید به‌وجود آمده پوشش دهد؟
بر اساس پیش‌بینی فائو، تولید محصولات کشاورزی در اثر شیوع کرونا کاهش خواهد یافت و علاوه بر کمبود مواد غذایی با مسئله افزایش قیمت تمام‌شده در این محصولات نیز مواجه هستیم. در چنین شرایطی، کشورهای درگیر با ویروس کرونا، با توجه به اهمیت مدیریت بازار داخلی خود و تضمین امنیت غذایی شهروندان، سیاست افزایش ذخایر غذایی را اتخاذ کرده‌اند و در این میان، کشورهای صادرکننده محصولات کشاورزی و مواد غذایی در جهان، احتمال دارد صادرات خود را کاهش دهند.
اگر شیوع بیماری کرونا برای دوره طولانی‌تری ادامه پیدا کند و عرضه جهانی کاهش یابد، طبیعتاً قیمت این اقلام در سطح جهانی افزایش می‌یابد و بنابراین در تأمین کالاهایی که پیش از این وارد می‌کردیم، با مسائل جدیدی مواجه می‌شویم که ادامه این روند می‌تواند دسترسی به غذا را دچار اشکال کند.
کمبود عرضه جهانی، کشورها را به سمتی هدایت می‌کند که ابتدا نیاز داخلی خود را تأمین کنند. همچنین، با توجه به غیر قابل پیش‌بینی بودن زمان کنترل ویروس کرونا، انگیزه‌های احتیاطی برای ذخیره مواد غذایی استراتژیک افزایش می‌یابد. بنابراین اگر نتوانیم محصولاتی را که پیش از این وارد می‌کردیم، به‌وسیله تولید داخلی تأمین کنیم، تضمین امنیت غذایی جامعه به‌سختی امکان‌پذیر خواهد بود.
کرونا و سفره‌های ایرانی
کرونا چگونه ابعاد امنیت غذایی کشور را تهدید می‌کند؟
امنیت غذایی در سه بُعد دسترسی فیزیکی به غذا، دسترسی اقتصادی یا توان خرید و دسترسی به غذای سالم قابل بحث است. دسترسی فیزیکی به مواد غذایی در اثر کاهش تولید داخلی و محدودیت واردات، ممکن است با موانعی روبه‌رو شود. بنابراین لازم است تا تحلیل و بررسی درباره میزان احتمالی این کمبودها و راهکارهای مقابله با آن انجام شود.
دسترسی اقتصادی و توان اقتصادی برای خرید غذایی باید توسط مردم امکان‌پذیر باشد. با این حال، با توجه به تعطیلی کسب و کارها، شاهد کاهش قدرت خرید مردم هستیم و ممکن است امنیت غذایی جامعه از این مسیر دچار تهدید شود. بنابراین لازم است برای گروهی که نمی‌توانند سبد غذایی خود را در شرایط فعلی تأمین کنند، راهکارهایی اندیشیده شود.
سومین بعد امنیت غذایی، تأمین غذای سالم است که هم‌اکنون به دغدغه تمام مصرف‌کنندگان تبدیل شده است. باید اطمینان حاصل شود در تهیه انواع مواد غذایی که چه به‌صورت خام و چه به‌صورت فرآوری‌شده مصرف می‌شوند، توصیه‌های بهداشتی رعایت می‌شود.
اینها ابعاد مهم امنیت غذایی هستند که بسیاری از کشورها برای در حال تحلیل و مطالعه آن متناسب با شرایط فعلی هستند و فائو نیز بر آن تأکید می‌کند.
امنیت غذایی کشور در گرو پنجره واحد کشاورزی
در شرایط فعلی، کشور آمادگی حفظ و تأمین امنیت غذایی را با استفاده از مطالعات توصیه شده فائو و آنچه در دیگر کشورها مورد توجه قرار گرفته، دارد؟
در شرایط فعلی توصیه می‌شود با استفاده از آمار و اطلاعات دقیق و روش‌های تحلیلی جدید، سنجش و ارزیابی انجام شود و نقشه راهی تنظیم شود تا در افق‌های زمانی کوتاه‌مدت برنامه‌ریزی صورت گیرد. اولین گام برای این برنامه‌ریزی، دسترسی به آمار و اطلاعات دقیق است تا بتوانیم تصویر درستی از شرایط فعلی ترسیم کنیم.
اینکه در حال حاضر چه اتفاقی در مزرعه می‌افتد، واحدهای تولیدی با چه مسائلی روبه‌رو هستند، چه کمبودهایی و چه نیازهایی وجود دارد و چه اقداماتی باید انجام شود، چه قوانینی باید مصوب شود یا چه دستورالعملی‌ها، پروتکل‌ها یا سیاست‌های حمایتی مورد نیاز است؛ همگی با رصد و پایش دقیق اطلاعات تولیدکنندگان، بازار و عوامل فروش و تمامی بازیگران زنجیره ارزش و عرضه به‌دست می‌آید.
ما در حال حاضر پنجره یا سامانه‌ای نداریم که ذی‌نفعان بخش کشاورزی از اطلاعات آن بهره‌مند شوند و اطلاعاتی را در آن منتشر کنند. به‌عنوان مثال، تولیدکننده باید بتواند اطلاعات درستی از وضعیت موجود داشته باشد و مسائل خود را نیز مطرح کند و امکان پاسخگویی نیز وجود داشته باشد. در حال حاضر چنین امکانی به‌صورت زنجیره فراهم نیست.
علاوه بر این، حضور تمامی ذی‌نفعان بخش کشاورزی در فرآیند تصمیم‌سازی ضرورت دارد تا مسائلی مانند آنچه بر سر جوجه‌های یک روزه آمد، تکرار نشود. این مسئله نشان می‌دهد تاکنون الگوهای مشارکت ذی‌نفعان بخش کشاورزی با رویکرد زنجیره ارزش کارآمد نبوده‌اند. از این رو، لازم است پنجره‌ای برای خدمات‌رسانی و ارتباط چندسویه بین بازیگران زنجیره، دولت و حاکمیت ایجاد شود تا بر اساس داده‌ها و اطلاعات آن و با استفاده از مطالعه و تحقیق و روش‌های علمی بتوان راهکارهای متناسب با شرایط موجود را ارائه داد و به بتوانیم به این سؤال پاسخ دهیم که این ویروس همه‌گیر چگونه بر سیستم‌های غذایی، امنیت غذایی و معیشت کشاورزان و روستاییان تأثیر می‌گذارد.
گفت‌وگو از مریم‌السادات علم‌الهدی
نظر شما