ایران جزو ۱۰ کشور نخست جهان در زمینه ریسک وقوع حوادث طبیعی است. سیل، زلزله، توفان، خشکسالی و ده‌ها مخاطره طبیعی دیگر از جمله حوادثی هستند که کشور ما را تهدید می‌کنند. با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد از پهنه سرزمینی ما در معرض خطر نسبی زلزله است، برای سال‌ها، زلزله اصلی‌ترین حادثه طبیعی در کشور ما به شمار می‌رفت. اما با ظهور تغییرات اقلیمی، خشکسالی و سیل در سال‌های اخیر به تهدیدی برای مناطق مختلف کشور ما تبدیل شده است. جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران یک سازمان غیرانتفاعی است که هم در داخل کشور و هم در خارج کشور به فعالیت‌های امدادی و بشردوستانه مشغول است. البته در سال‌های اخیر فعالیت‌های این سازمان طیف وسیعی از خدمات پزشکی، بهداشتی، آموزشی و امدادی را شامل می‌شود. این در حالی است که بالا رفتن ریسک وقوع حوادث طبیعی، امدادرسانی به حادثه‌دیدگان حوادث را اهمیتی دوچندان می‌بخشد.
با این وجود، به عقیده بسیاری از کارشناسان، در دولت‌های گذشته نگاه سیاسی بیش از هر چیز به این جمعیت ضربه زده است. در ماه‌های اخیر اخبار متعدد درباره حواشی این جمعیت منتشر و سرانجام به بازداشت رئیس آن منجر شد. البته به گفته سخنگوی دولت فرایند قانونی استعفای رییس هلال احمر طی نشده و رییس جمهوری اعتراضات و مسائل را به معاونت حقوقی خود ارجاع داده تا براساس مستندات قانونی اعلام نظر کند. در دولت دهم نیز علاوه بر شایعات درباره منصوب کردن یک مسوول ستاد احمدی‌نژاد، رئیس این جمعیت ازسوی علیرضا زاکانی به جعل مدرک و سوءاستفاده از سهمیه رزمندگان بدون رفتن به جبهه متهم شد؛ مواردی که طبعا به وجهه این جمعیت مردمی آسیب زد.
به عبارتی، جمعیت هلال احمر به سازمان غیردولتی با مدیریتی دولتی تبدیل شده است. در صورتی که به عقیده کارشناسان، با وجود افزایش مخاطرات طبیعی در سال‌های اخیر، جمعیت هلال احمر نیازمند تغییر رویکرد است. این تغییر رویکرد هم باید در زمینه دانش فنی و مدیریت بحران در این سازمان اتفاق بیفتد و هم به‌جای روح سیاست، روح ایثارگرانه‌ای دوباره به کالبد این جمعیت ارزشمند برگردد.
جمعیت هلال احمر نیازمند ظرفیت‌سازی است
مرتضی اکبرپور، کارشناس مدیریت بحران و معاون اسبق سازمان مدیریت بحران کشور در مورد لزوم بازنگری در ساختار و اداره جمعیت هلال احمر کشور به ایرناپلاس می‌گوید: ساختار هلال احمر، مانند یک NGO است و شورایی در آن حاکم است که از نمایندگان دستگاه‌های مختلف تشکیل شده است.
وی ادامه می‌دهد: زمانی جمعیت هلال احمر بود و مجموعه خودش؛ اما اکنون شرایط متفاوت شده است. هم بحران‌ها بیشتر شده و هم نیازها فرق کرده است. امروز باید برای همراه کردن همه توان و متمرکز شدن ساختارها در مواقع بحران و امدادرسانی تلاش کنیم تا دچار موازی‌کاری و هدر رفتن منابع نشویم.
کارشناس مدیریت بحران با بیان اینکه در قانون جدید مدیریت بحران کشور به این موارد اشاره شده است، گفت: جمعیت هلال احمر بیشتر بر فعالیت نیروهای داوطلب متمرکز است در حالی که ممکن است در صورت وقوع یک حادثه بزرگ، مانند زلزله در تهران، همین داوطلبان دچار حادثه شده و نتوانند در بحران کمک کنند. این امر، هلال احمر را آسیب‌پذیر می‌کند.
اکبرپور افزود: قانون جدید مدیریت بحران، به‌دنبال ظرفیت‌سازی است چون جمعیت هلال احمر نیازمند تقویت است که بر این اساس، زیرساخت‌ها در حال آماده‌سازی است. یعنی وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها در قانون جدید مکلف شده‌اند که با تشکیل یک تیم و انجام کارِ گروهی با استفاده از همه ظرفیت‌ها در بخش امداد و نجات، هلال احمر را یاری کنند. در این کار تیمی، اقدام هر سازمان و نهاد از صدا و سیما و وزارت بهداشت گرفته تا نیروهای مسلح مشخص شده است.
وی متذکر می‌شود: با توجه به مسئولیت کلیدی که رئیس جمعیت هلال احمر در بحث پاسخگویی به بحران‌ها دارد کسی باید باشد که از دانش و تخصص برخوردار بود و تجربه کافی در مدیریت بحران داشته باشد. همچنین باید از توانایی بالایی در مدیریت و ساماندهی ظرفیت‌های به هنگام وقوع حادثه برخوردار باشد. اگر مدیریت سیستم هلال احمر به این سمت برود، به تشکیلاتی مفید برای نظام و مردم تبدیل خواهد شد.
معاون اسبق سازمان مدیریت بحران کشور خاطرنشان کرد: بعضی مواقع، در انتخاب مدیران سیاسی‌کاری می‌شود البته تا حدی طبیعی است چون معمولا همسویی با دولت، مدنظر قرار گرفته می‌شود و اعتقاد بر این است که در صورت همسو بودن با دولت، هماهنگی با این نهادها بهتر برقرار می‌شود.
جمعیت هلال احمر نیازمند تقویت توان سازماندهی است
محمدرضا واعظ مهدوی، استاد دانشگاه شاهد و رئیس سابق صندوق بیمه روستاییان هم که نزدیک به یک سال است در سیستان و بلوچستان مشغول فعالیت‌های عام‌المنفعه است، در گفت‌وگو با ایرناپلاس درباره تغییراتی که باید در جمعیت هلال‌احمر صورت بگیرد، می‌گوید: هلال احمر یکی از مجموعه‌های مؤثر در کمک‌رسانی است که براساس اساسنامه، وظیفه کاهش آلام بشری را برعهده دارد. کاهش آلام بشری یعنی انجام وظایف این جمعیت به‌هیچ‌عنوان اختصاص به یک نژاد، گروه یا حتی مذهب خاصی ندارد. این جمعیت چه آنچه در ایران و کشورهای اسلامی به‌عنوان هلال احمر و چه آنچه در کشورهای غربی به‌عنوان صلیب سرخ شناخته می‌شود، اهتمام دارد به مردم در نقاط مختلف کمک‌رسانی کند و در حوادث غیرمترقبه داوطلبان یا کمک‌های مردمی را جلب و سازماندهی کند.
واعظ مهدوی ادامه می‌دهد: این کمک‌رسانی نباید تابع هیچ‌گونه تعصب محلی، ملی یا سایر مسائلی که نهادهای اجرایی کشورها درگیر آن هستند، باشند.
به گفته وی، جمعیت هلال احمر کارایی خوبی در این زمینه داشته است. از جمله در زلزله بم که دبیرکل صلیب سرخ جهانی به ایران آمده بود، اقدامات جمعیت هلال احمر را شگفت‌انگیز توصیف کرده بود و چند جا تصریح کرده بود که نحوه مدیریت زلزله بم و کمک‌رسانی با توجه به ابعاد واقعه و گستردگی موجود بسیار چشمگیر، شگفت‌انگیز و کارآمد بوده است.
واعظ مهدوی با اشاره به اینکه جمعیت داوطلبان و مجموعه کسانی که با این مجموعه کار می‌کنند نقش مهمی در خدمت‌رسانی دارند، می‌افزاید: رئیس این جمعیت باید قدرت سازماندهی و بسیج امکانات داشته باشد. باید فردی باشد که قدرت تدارکاتی بسیار قوی داشته باشد و در هنگام وقایع و حوادث بتواند در صحنه حادثه حضور داشته باشد و اوضاع را سازماندهی کند.
به گفته وی، معمولا در حوادث غیرمترقبه مردم حضور فعال پیدا می‌کنند و گروه‌های مختلف مردم برای کمک‌رسانی در صحنه حاضر می‌شوند که مدیریت و هماهنگ کردن اقدامات و فعالیت آنها مشکل است و خود حضور گروه‌های مردمی گاهی منجر به سوءاستفاده برخی افراد می‌شود. طبیعتاً این افراد باید شناسایی شوند و همچنین به کمک‌های مردمی جهت داده شود.
در این میان، واعظ مهدوی به موضوع دیگری اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: بعضی از وظایف جمعیت هلال احمر در حوزه حوادث غیرمترقبه لازم و ضروری است، اما در حیطه وظایف و صلاحیت سایر ارگان‌ها و دستگاه‌های اجرایی هست؛ وظایفی مثل بهبود سلامت روان یا انجام خدمات زیرساختی، تأمین بهداشت محیط، مخابرات، برق و نظایر اینها که طبیعتاً ستادهای مربوط به مدیریت بحران باید نسبت به این موارد تسلط داشته باشند. قطعاً رئیس جمعیت هلال احمر در اینکه این نیازها مرتب انعکاس داده شود و این حوادث به‌طور کلی تحت مدیریت قرار بگیرد، نقش مهم و چشمگیری می‌تواند داشته باشد و کارایی این جمعیت را بالا ببرد.
چه کسانی می‌توانند جمعیت هلال احمر را به جایگاه واقعی خود برساند
سید ناصر عمادی، پزشک بدون مرز و از اعضای هیئت رئیسه مجمع عمومی هلال احمر نیز در مورد لزوم تغییر رویکرد در مدیریت جمعیت هلال احمر به ایرناپلاس می‌گوید: یک نکته مهم اساسی این است که اهداف جمعیت هلال احمر ایران و سازمان مشابه این جمعیت در کشورهای غیرمسلمان به نام جمعیت صلیب سرخ براساس یک منشور هفتگانه است. بر اساس آن، محوری‌ترین پارامتر یا معیار برای انجام فعالیت داوطلبانه، روحیه ایثار، اخلاق و رفتار بشردوستانه است.
وی ادامه داد: در یک جمله، هلال احمر ایران و صلیب سرخ جهانی جایی است که هر انسان داوطلب تصمیم می‌گیرد وجود خود را برای کسانی که نیازمند او هستند، ایثار کند.
عمادی با بیان اینکه با چنین معیاری اگر قرار باشد رأس و رئیس این جمعیت از یک جمع سیاسی باشد، آیا این نگرش ایثارگرانه‌ای که از قبل در جمعیت حاکم بود، آرام‌آرام جای خود را به سیاست نمی‌دهد؟ تصریح کرد: آیا در چنین شرایطی، جایگاه ایثار و اخلاقی که بر اساس آن من باید جان، مال و اندیشه خودم را به کسانی که به من نیاز دارند تقدیم کنم، به جایگاه سیاسی تبدیل نمی‌شود؟ قطعاً این اتفاق می‌افتد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران ادامه داد: اگر قرار باشد کسی بیاید در این جایگاه قرار بگیرد بدون اینکه علم و آگاهی و تجربه ایثارگری داشته باشد یا در طول دوران زندگی خود حوادث ایثارگرانه‌ای را پشت سر نگذاشته باشد، آیا ممکن است منشأ خدمات ایثارگرانه و داوطلبانه باشد؟ من می‌گویم نه! چرا؟ چون فقط داشتن علم و دانش کافی نیست. من ممکن است دو ساعت درباره ایثار صحبت کنم ولی تا زمانی که در عمل و در فضایی برای ایثار کردن قرار نگرفته‌ام هرگز معنا و مفهوم ایثار را نمی‌فهمم.
عضو هیئت رئیسه مجمع عمومی هلال احمر خاطرنشان کرد: می‌خواهم بگویم تنها کسانی می‌توانند جمعیت هلال احمر را به آن جایگاه واقعی به‌عنوان الگو و سمبل ایثارگری، امدادگری و نجات برساند که در این مسیر استخوان خرد کرده باشند. اینها کسانی هستند که در این مسیر گرد و خاک بر ریه و قلب و چهره‌شان نشسته باشد. افکار، دیدگاه و تمام وجودشان مستند ایثار باشد. اگر اینها در رأس جمعیت قرار گرفتند، مطمئن باشید آرام‌آرام در سطوح پایین مدیریتی در جمعیت هلال احمر همه به تبعیت از آن رئیس ایثارگر، امدادگر می‌شوند. ولی اگر رئیس سیاسی باشد، بقیه هم آرام‌آرام سیاسی می‌شوند.
عمادی متذکر شد: هلال احمر جایگاهی نیست که رابطه استخدامی با اعضای خود داشته باشد. در این جمعیت رابطه دوستی و داوطلبی است. داوطلبی که به همه انسان‌های عالم، فارغ از نژاد، مذهب، ملیت و رنگ پوست و هرکسی که به کمک نیاز داشت، خدمت می‌کند. در هر مکان در کنار اوست و ریالی هم از او نمی‌گیرد. این فرد با کسی که استخدام یک نهاد و سازمان است متفاوت است.
به گفته این پزشک بدون مرز، در چنین جایگاهی، باید کسی قرار گیرد که نگاه جناحی و سیاسی نداشته باشد، اما مدیر و مدبر و سیاستمدار باشد. سیاستمدار بودن با سیاسی بودن فرق می‌کند. سیاستمدار یعنی کسی که بتواند برنامه‌های هلال احمر را در راستای داوطلبی، ایثارگری و امدادگری تنظیم کند و پیش ببرد.