مجلس شورای اسلامی سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان اعطای تابعیت ایرانی به فرزندانی با مادر ایرانی و پدر غیرایرانی را در ۲۲ اردیبهشت تصویب کرد و این لایحه برای تأیید به شورای نگهبان فرستاده شد. این شورا اما با دو ایراد جزئی با اصل اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی موافقت کرد و لایحه را برای اصلاح به مجلس بازگرداند. به گفته عباسعلی کدخدایی، سخنگوی شورای نگهبان، اعضای شورا موارد جزئی مربوط به موضوعات کیفری و امنیتی را نسبت به لایحه تابعیت فرزندان زنان ایرانی وارد کردند که پس از رفع ابهام توسط مجلس دوباره بررسی می‌شود.
در این میان برخی از فعالان حقوق کودکان و زنان، نگرانند تا لایحه اعطای تابعیت به فرزندان دارای مادر ایرانی و پدر خارجی در این رفت و برگشت‌ها، دستخوش تغییراتی شود و این لایحه از هدف اصلی خود باز بماند.
حمیدرضا جلایی‌پور، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با ایرناپلاس معتقد است مخالفان این لایحه، نگاه امنیتی دارند. توجه به امنیت خوب است اما نباید تنها با نگاه امنیتی یک پدیده را بررسی کرد.
ایرناپلاس: نظر شما در مورد لایحه اعطای تابعیت به فرزندان دارای مادر ایرانی و پدر خارجی که اخیراً در مجلس مورد تصویب قرار گرفته و شورای نگهبان هم به‌صورت مشروط مورد تأیید قرار داده است، چیست؟
جلایی‌پور: در این زمینه هزاران نفر از بچه‌های مردم بلاتکلیف بودند که اینک برابر این قانون تکلیفشان روشن می‌شود. علی‌الاصول همین که اجمالاً می‌دانیم قانونی آمده و دارد به این مسئله (هزاران انسان بلاتکلیف) پاسخ می‌دهد، به نظر من مثبت است.
ایرناپلاس: با توجه به اینکه تخصص شما جامعه‌شناسی سیاسی است، این لایحه چه تبعات سیاسی برای ما دارد و چه تأثیرات مثبت یا منفی در روابط ما با دیگر کشورها به‌خصوص کشورهای همسایه به‌جای می‌گذارد؟
به نظر من در زمینه ایران بنا به دلایلی این اقدام مثبت است. شما می‌دانید که ایران یک عقبه تاریخی دارد. اگر دقت کنید فلات ایران الان دربرگیرنده چند کشور است، یکی از آنها کشور فعلی ایران است، به سمت شرقش یکی افغانستان، یکی تاجیکستان و همین‌طور می‌شود حدود فلات ایران زمین را احصا کرد. از آن طرف غرب فلات هم همین‌طور. همین عراق با ما به لحاظ تاریخی و تمدنی خیلی اشتراکات دارد. من تجربه خودم را بگویم؛ من وقتی برای اولین بار به کابل رفتم، خیلی برایم جالب بود، انگار وارد یک شهر استان خراسان شدم. اصلاً شما شکاف و تفاوت عظیمی نمی‌بینید. یا غرب ایران را ببینید؛ بعضی‌ها جوری می‌گویند ایرانی‌ها که انگار ما هیچ خویشاوندی و پیوند با عرب نداریم. ولی شما نگاه کنید به عمق پیوندی که ایرانی‌ها برقرار می‌کنند با نجف و کربلا. به قول مرحوم استاد حمید عنایت که می‌گوید این خیلی جالب است که کشوری به نام ایران، دوست‌داشتنی‌ترین خانواده برایشان، خانواده حضرت علی است یعنی امام علی، امام حسن، امام حسین، فاطمه زهرا و زینب که این خانواده دوست داشتنی، اتفاقاً عرب‌اند.
کشوری با این سابقه تاریخی و تمدنی باید مسئله تابعیت را حل کند
محترم‌ترین خانواده برای شیعیان اتفاقاً یک خانواده عربی است. ما می‌بینیم که در ایران چقدر آدم‌ها تلاش می‌کنند، زحمت می‌کشند، هزینه می‌کنند که به زیارت بروند. این به نظر من یک عنصر خیلی جدی انسانی و غیرنژادی است. لذا به یک معنا ایران یک کشور مصنوعی نیست که با خط‌کش درست شده باشد. ایران یک ریشه تاریخی فرهنگی دارد. حالا بخشی از این جمعیت به خاطر همین پیوندهای عمیقی که با بخشی از جمعیت ایران داشتند با آنها ازدواج کردند و فرزندانشان دچار مشکل تابعیت شدند. این کار خوبی است که ایران این مشکل را حل کرده است. کشوری با این سابقه تاریخی و تمدنی باید این مسائل را حل کند.
حالا از یک طرف دیگر نگاه کنید؛ بعضی از افراد در کشور ما هستند که دید جهانی دارند، از تمدن اسلامی-ایرانی صحبت می‌کنند. بعضی وقت‌ها جوری هم صحبت می‌کنند که سیاست خارجی‌اش خیلی پرهزینه است که بعضی‌ها انتقاد می‌کنند این سیاست خارجی ممکن است منافع ملی کشور ایران را به‌راحتی تأمین نکند ولی آنها بر این تأکید می‌کنند. کشوری که دعاوی تمدنی دارد، باید برای مشکلاتی که برای شهروندان حوزه تمدنی‌اش پیش می‌آید راه‌حل داشته باشد.
شما الان به‌عنوان یک شهروند ایرانی اگر ۱۰ سال بروید و در یک کشور غربی بنا به دلایلی بمانید، آنها راه‌حل داده‌اند و شما می‌توانید شهروند آنجا بشوید ولی ما الان فرد افغانستانی در ایران داریم که چهل سال است اینجا بوده. بچه‌هایش اصلاً افغانستان را ندیده‌اند. به هیچ‌کس آزار نرسانده‌اند. فقط خدمت کرده‌اند. حتی چه بسا تا حدودی در معرض تبعیض هم بوده‌اند. یعنی در برابر کاری که کردند خیلی از امکانات برایشان فراهم نبوده است. لذا در معرض تفاوت و تبعیض قرار گرفته‌اند ولی بعد از ۴۰ سال این‌ها هیچ حق شهروندی ندارند. حتی بعضی از آنها نمی‌توانند رانندگی کنند. بعضی از آنها نمی‌توانند بیمه بشوند. حالا این کشوری که آن دعاوی تاریخی را دارد، دعاوی راجع به آینده را دارد، اگر این مسائل را حل نکند، نشان می‌دهد که فاصله‌ای بین شعار و عمل زیاد است. به نظر من این نوع لایحه‌ها، این فاصله را کم می‌کند.
اگر تابعیت مادرایرانی‌ها حل نشود، امکان وقوع مشکل امنیتی بیشتر است
ایرناپلاس: بحثی که در مورد این لایحه مطرح می‌شود این است که این مسئله امنیت ایران را به خطر می‌اندازد و یک مسئله امنیتی است و نهادهای امنیتی باید برای آن تصمیم بگیرند و مخالفان تأکید می‌کنند که این به ضرر امنیت ملی است. نظر شما در این مورد چیست؟
جلایی‌پور: اتفاقاً اگر حل نشود، مشکل امنیتی برای کشور بیشتر فراهم می‌کند. وقتی هزاران نفر آینده مشخصی نداشته باشند و از طرفی در این کشور ریشه دارند، مادرشان ایرانی است، زبان فارسی را بلدند. اگر شما مشکلات این‌ها را حل نکنید، این می‌شود یک ریشه نارضایتی، یک ریشه ناامنی. لذا اتفاقاً اگر سامان‌دهی بشود به نفع امنیت کشور است. البته شما می‌دانید که طبقه متوسط و بالا هم ممکن است در ایران رفتاری داشته باشد و ناامنی ایجاد کند. وظایف دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی این است که رسیدگی کنند. قوه قضاییه برای این است که رسیدگی کند. شما از قبل نمی‌توانید قصاص قبل از جنایت بکنید.
ضمن اینکه در یک برداشت کلی، معمولاً اقلیت‌ها در کشور رفتار نرمالی دارند. شما نگاه کنید خود ایرانی‌ها که ۴، ۵ میلیون به خارج رفته‌اند، مطالعه کنید می‌بینید که رفتارشان در مجموع در کشور میزبان نرمال است. یا الان ببینید افغانستانی‌ها در ایران بیش از ۴۰ سال سابقه حضور دارند، خیلی رابطه اعتمادآمیزی بین این‌ها و ایرانی‌ها هست. من تجربه خانواده و محله خودمان این است که همه در یک تعامل با شهروندان افغانستانی هستند، خیلی رابطه اعتمادی وجود دارد. من همیشه گفتم که ایران از این نظر، بیشتر یک کشور غیرنژادپرست است. اگر کسی بگوید چرا؟ من می‌گویم ببین چه رابطه خوبی است که مثلاً یک افغانستانی تمام زندگی‌اش را بدون کاغذ به یک ایرانی واگذار کرده است و بعداً ایشان بدون تبادل یک کاغذ تمام ثروتش را برمی‌گرداند. این اعتماد است. این زیاد است و یک مورد نیست و این به نظر من ارزشمند است.
ایرناپلاس: فکر می‌کنید این لایحه چه تأثیری بر وضعیت آسیب‌های اجتماعی در جامعه ما داشته باشد؟
جلایی پور: من معتقدم اتفاقاً عدم رسیدگی یعنی در هوا معلق نگه داشتن این شهروندانی که مادرشان ایرانی است، این آسیب بزرگی است. این به این معنا نیست که وقتی شما به لحاظ قانونی مشکل را حل کردید، آن وقت ما آسیب نداشته باشیم. هم‌چنان که در طبقه متوسط هم ما آسیب داریم. در قلب شهرهای بزرگ هم ما آسیب داریم.
کشوری که دم از تمدن می‌زند، نمی‌تواند رفتارهای انحصارگرانه داشته باشد
ایرناپلاس: به نظر شما این لایحه چه آورده‌ای برای کشور دارد؟
جلایی‌پور: اولاً انسانی است. این خیلی مهم است و با گذشته و آینده ایران تعارض ندارد. لذا حرکت خیلی خوبی بوده و من وقتی که این فرآیند شروع شده بود، جزو علاقه‌مندان بودم که این کار انجام شود و تبلیغ می‌کردم. بالاخره کشوری که دم از تمدن می‌زند، نمی‌تواند رفتارهای انحصارگرانه داشته باشد. شما در اروپا اگر ۱۰ سال بمانید شهروند می‌شوید تازه در شرایطی که ۲۰ سال است آنجا ناامنی است و مهاجرهراسی هست. اما همین الان هم همین‌طور است که شما اگر ۱۰ سال در کشورهای اروپایی بنا به دلایلی (درس یا کار) بمانید، شما شهروند آنجا می‌شوید. واقعاً هم به لحاظ انسانی درست است. مگر آدم چند بار عمر می‌کند.
ایرناپلاس: نکته دیگری هست که بخواهید اضافه کنید؟
جلایی‌پور: به نظر من آن‌هایی که مخالف این طرح هستند، نگاه امنیتی دارند. هر کسی به امنیت توجه می‌کند و باید توجه کند، ولی نباید فقط با نگاه امنیتی یک پدیده را بررسی کرد. برخی هم کسانی هستند که نگاه شوونیستی دارند و مخالفت می‌کنند.
نظر شما