در شرایط همه‌گیری کرونا، معضلی دیگر نیز اضافه شده و آن، عدم امکان برگزاری مراسم یا «سوگواری نکردن» است؛ خواه کسی براثر کرونا فوت کرده باشد؛ خواه دلایل معمول دیگر.
با توجه به شمار بالای جان‌باختگان کرونا و نیز طولانی شدن محدودیت‌های اجتماعی از جمله برای مراسم سوگواری درگذشتگان در سراسر جهان، معضلی به نام سوگ ناقص، سوگ ناکافی، عدم سوگ و از این دست، شرایطی را موجب شده که افراد علاوه بر داغ از دست دادن عزیزانشان، با مشکلی مضاعف مواجه می‌شوند که «اختلال سوگ» نامیده می‌شود و در صورت تدوام این مشکل، پیامدهای روانی و اجتماعی فراوانی را برای جمعیت بزرگی از مردم به همراه خواهد داشت.
سوگ چیست؟
سوگ به زبان ساده همان داغ‌دیدگی یا غم، اندوه و غصه است که در انسان پاسخی طبیعی به فقدان، مرگ یا از دست دادن کسی یا چیزی است؛ در واقع سوگ همان رنج عاطفی از دست دادن است که همیشه با مرگ کسی همراه نیست؛ سوگ می‌تواند نتیجه از دست دادن شغل، یک حیوان خانگی، تغییر محل زندگی، از دست دادن امنیت مالی یا شکست عاطفی باشد، اما در این مطلب منظور ما، غم و ناراحتی شدید ناشی از مرگ عزیزان است که در شرایط کنونی، عدم امکان عزاداری و برگزاری مراسم به آن اضافه شده است.
چه مراحلی دارد؟
بعد از ایجاد سوگ یا از دست دادن یکی از عزیزان، مراحل مختلفی از نظر عاطفی و هیجانی در افراد ظاهر می‌شود که الزاما یکسان نیست؛ روانشناسان به طور عموم (نه الزاما برای همه) پبج مرحله را برای سوگ معرفی می‌کنند که ممکن است همیشه به ترتیب زیر نباشد:
۱. انکار
در این مرحله فرد نمی‌تواند یا نمی‌خواهد بپذیرید که عزیزی را از داست داده است. در واقع به صورتی ناخودآگاه مرگ او را انکار میکند. مدام می‌گوید «نه او زنده است، مگر می‌شود مرده باشد» و ...
۲. عصبانیت و پرخاشگری
در اینجا فرد خشمگین و از مرگ کسی عصبانی است و مدام می‌پرسد «چرا من باید کسی را از دست بدهم؟ چرا برای من اتفاق افتاد، چه کسی مقصر است» و خشم خود را با پرخاش و عصبانیت بروز می‌دهد.
۳. حسرت و چانه‌زنی
در این مرحله هنوز سعی بر نپذیرفتن مرگ است اما حسرت و احساس گناه و تقصیر هم اضافه می‌شود؛ «کاش زودتر او را به بیمارستان برده بودم؛ کاش در کرونا نمی‌گذاشتم بیرون برود؛ کاش بیشتر حواسم جمع بود تا فرزندم کرونا نگیرد؛ کاش با او مهربانتر بودم» و ...
۴. افسردگی
در این مرحله نشانه‌های افسردگی و اندوه فراوان ظاهر می‌شود. به هم خوردن نظم اشتهایی، خواب، حس گناه بی‌مورد، گریه و... از نشانه‌های افسردگی است و حتی ممکن است به خودکشی هم برسد.
۵. پذیرش
در آخرین مرحله، یک فرد سالم می‌پذیرد که عزیزی را از دست داده و به زندگی عادی خود برمیگردد و با کارهایی تلاش میکند یاد او را گرامی بدارد یا به جای افسوس و اندوه بی‌حاصل، برای آرامش و آمرزش او دعا کند، قرآن بخواند، خیرات بدهد و ...
مشکل سوگواری در دوران کرونا
مشکل اصلی در این روزهای کرونایی این است که با ممنوعیت برگزاری مراسم عزاداری مانند ختم و هفته و چهلم و رفتن بر سر خاک، بسیاری از بازماندگان دچار اختلال سوگ می‌شوند؛ یعنی چون نمی‌توانند همانند گذشته گریه‌وزاری کنند و مراسم بگیرند، علاوه بر عدم تخلیه بار روانی ناشی از مرگ عزیزان، همدردی و دلگرمی دوستان و اطرافیان را از دست می‌دهند و به گونه‌ای طبیعی مراحل پنج‌گانه بالا را در سوگ طی نمی‌کنند.
بازماندگان در این روزها نمی‌توانند مانند گذشته به سر خاک فوت‌شدگان بروند و یا با او خداحافظی کنند و این مشکل به شکلی خطرناک پیامدهای روانی دارد. اما در کنار این موضوع، برخی داغ‌دیدگان کرونایی یک مشکل دیگر هم دارند به نام انگ! ترس از قضاوت دیگران یا نوع برخورد نامناسب اطرافیان با کسانی که عزیزشان را به دلیل کرونا از دست داده‌اند، مشکل دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد.
چگونه سوگواری کنیم؟
الف - مرگ‌های کرونایی: خوشبختانه با افزایش اطلاعات درباره ویروس کرونا، کمتر کسی است که دچار شدن به بیماری کووید-۱۹ را غیرعلمی تفسیر و آن را برچسب‌گذاری کند؛ با این حال اگر کسانی عزیزی را از دست داده و نگران انگ و برچسب دیگرانند، با توضیح منطقی به آنها، دلایل احتمالی ابتلای هر فردی اعم از حضور در اتوبوس و مترو، محل کار تماس اتفاقی با ویروس در سطوح مختلف و ... را روشن کنند.
نگران قضاوت دیگران نباشید؛ وقتی بسیاری از مقام‌ها و شخصیت‌های مشهور دنیا به کرونا مبتلا شده‌اند، عزیز از دست رفته هم می‌تواند یکی از قربانیان این ویروس مرموز باشد و احتمالا تقصیری متوجه شما و او نبوده است.
ب - مرگ در دوران کرونا: در این بخش که شامل همه درگذشتگان اعم از بیماری، تصادف، حادثه و کرونا می‌شود، معضل مهم چگونگی برگزاری مراسم عزاداری و راه‌های کاهش اختلال‌های سوگ در شرایط ممنوعیت است. برای این شرایط راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
۱. مراسم فوت شامل خاکسپاری، ختم، چهلم و ... فقط با اعضای نزدیک خانواده برگزار شود. به این ترتیب هم سوگواری کرده و هم مانع انتشار احتمالی ویروس می‌شود.
۲. در یک زمان مناسب، با اطمینان از ایمنی و سلامتی افراد خانواده، با یکی دو نفر از نزدیکان سر خاک رفته انجا با عزیزتان درد و دل کنید.
۳. احساس گناه و تقصیر، پشیمانی و حسرت هیچ دردی دوا نمی‌کند؛ از دست رفتن عزیزان به هر دلیلی بوده باشد آن را به «مجموع شرایط و دلایل» و «نه یک دلیل» مانند اتفاق، حادثه، همه‌گیری ویروس و ... ربط داده شود. هر فرد «به تنهایی» مقصر یا عامل مرگ کسی نیست. مفاهیم مذهبی مانند حکمت خداوند، حق بودن مرگ، آسانی بعد از سختی (مع‌العسر یسری) می‌تواند به این افراد کمک کند.
۴. سوگواری مجازی راهکار مناسب و ایمنی برای این شرایط است. با دوستان و نزدیکان، قرار آنلاین گذشته و از آنها خواسته شود در این مراسم مجازی شرکت کنند. این کار سبب تسلای خانواده خواهد شد؛ ضمن آنکه نگرانی ابتلای دیگران را هم نخواهد داشت. در یک زمان هماهنگ با دیگران دعا خوانده و یا خاطرات مشترک فرد متوفی مرور شود. از سرکوب‌کردن گریه و زاری و حرف‌های سوزناک پرهیز شود.
۵. کاری که سبب آرامش و تسکین می‌شود، انفرادی یا به همراهی یک دو نفر از دوستان انجام شود؛ به طور مثال، روشن کردن شمع یا خواندن دعا با صدای بلند.
۶. دیر یا زود همه‌گیری کرونا تمام خواهد شد و اگر لازم بود، در آن شرایط می‌توان مراسم عمومی را برگزار کرد؛ مانند مراسم سالگرد.
۷. مرور خاطرات با خانواده فرد متوفی به صورت آنلاین یا تلفنی، همراه با به اشتراک گذاشتن عکس‌ها و نوشته‌ها و ... با بروز احساسات، می‌تواند کمک موثری به گذران سوگ کند.
۸. انجام دادن کار مفید به یاد متوفی سبب شادی و آرامش روح او و رضایت و تسکین خانواده‌ها می‌شود؛ خیرات و کمک به خیریه‌ها و ...نیز در این زمینه بسیار تاثیرگذارند.
۹. اعضای خانواده تصور کنند اگر جای متوفی بودند چه انتظاری از نزدیکان خود داشتند؟ آیا به برگزاری مراسم بزرگ به قیمت ابتلای دیگران به کرونا راضی بودند؟
۱۰. در نهایت اگر این راهکارها سبب کاهش تدریجی غم و اندوه نشد و هر یک از نزدیکان فرد فوت شده بعد از مدتی به زندگی عادی برنگشت، باید از متخصص سلامت روان (روانشناس) کمک گرفت.
به یاد داشته باشیم، همه‌گیری کرونا نیز مانند همه تجربه‌های تلخ تاریخ بشر، تمام می‌شود و اوضاع به حالت عادی برمیگردد؛ زندگی ادامه دارد.
* روانشناس
نظر شما