به گزارش ایرناپلاس، بحران جمعیت در کشور به ویژه در ساختار جمعیت جدی است و اگر فکری به حال آن نشود بحران در آینده نزدیک خطرناکتر خواهد شد. چندی پیش رئیس سازمان بهزیستی اعلام کرد رشد جمعیت در ایران در سال ۲۰۵۰ به صفر خواهد رسید. این در حالی است که ساختار جمعیت ایران نیز به هم خورده و در آینده نزدیک سالمندان بیشترین جمعیت کشور را از آن خود خواهند کرد. کمترین مشکل این ماجرا تاثیر بر اقتصاد است، زیرا جمعیت مولد کشور به حدی کاهش پیدا می‌کند که چرخ اقتصاد نخواهد چرخید.
دکتر محمداسماعیل اکبری مشاور عالی وزیر بهداشت در گفت‌وگو با ایرناپلاس درباره وضعیت کنونی ساختار جمعیتی کشور گفت: درگیری دو ساله علمی با مسئولان سبب شده تا امروز هم‌صدا شویم. وضعیت کنونی اصلا خوب نیست. البته اکنون چهره جمعیتی ما بد نیست اما کافی است که کمی سرمان را بلند نگه داریم و آینده‌ای نه چندان دور را ببینیم؛ آن وقت خواهیم دید چه سیاهی‌هایی در دیدگاه ما پیدا خواهد شد.
میزان باوری در کشور چقدر است؟
به گفته اکبری، در حال حاضر میزان فرزندآوری و باروری در ایران حداکثر یک و هشت دهم(۱.۸) است. این آمار یعنی یک خانم در سن باروری، ۱.۸ دهم کودک به دنیا می‌آورد که این کودکان جایگزین پدرومادر در آینده هستند. در واقع یک پدرومادر که از دنیا بروند ۱.۸ کودک به جای دو بچه جایشان را می‌گیرد. بنابراین اکنون زیرسطح جانشینی هستیم. سطح جانشینی باید به ۲.۵ کودک برسد. این رقم در دنیا معمولا روی عدد ۲.۱ کودک است.
اکبری افزود: در حال حاضر همه زنان بچه‌دار نمی‌شوند و همه دخترانمان ازدواج نمی‌کنند. بچه‌دار شدن در ایران از ازدواج نکاحی است. ما با بقیه دنیا فرق می‌کنیم. تا کسی زن و شوهر نشود بچه‌دار نمی‌شود. به‌طور طبیعی ۳۰ درصد از دخترانمان هم ازدواج نمی‌کنند. آنهایی که ازدواج می‌کنند هم همگی بچه‌دار نمی‌شوند. بنابراین اگر یک ضرب‌وتقسیم کنید می‌بینید آنهایی که ازدواج کرده‌اند باید چند کودک به دنیا بیاورند تا جبران مافات شود.
اکبری با بیان اینکه ضریب رشد ما باید بالاتر باشد ادامه داد: ما هفت‌دهم(۰.۷) بچه به ازای یک بانو عقب هستیم. یعنی در آینده رشد جمعیت ما مختل می‌شود. در این میان چیزی که بیشتر نگران‌کننده ساختار جمعیت کشور است، اینکه در آینده نزدیک، جوانی از کشور رخت برخواهد بست و سالمندی به کشور خواهد آمد و ساختار جمعیت تغییر می‌کند که در نتیجه اقتصاد کشور در آینده مختل می‌شود.
سالمندان و افراد زیر ۱۵ سال هزینه سرباری دارند و باید خرجشان کنیم. در این میان نباید کرامت سالمند را فراموش کرد. نباید به گدایی بیفتد. نباید در یک جایی رها شود. هزینه این گروه‌ها را جوان‌ها باید بدهند. اتفاقی که دارد می‌افتد اینکه تعداد جوان‌ها کم می‌شود و بنابراین از نظر اقتصادی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اجتماعی وضعیت نامناسبی پیدا می‌کنیم.
نبود سیاست‌گذاری جمعیتی
اکبری با تاکید بر اینکه در ایران سیاست‌گذاری جمعیتی صورت نگرفته، افزود: سیاست‌گذاری برای ساختار جمعیت در ایران، در خارج از کشور شکل گرفته؛ علاوه بر این در داخل کشور نیز افراد متخصصی مقاله و کتاب نوشته و ثابت کرده‌اند که بهتر است جمعیت ایران کم شود. متولی برنامه‌ریزی این سیاست وزارت بهداشت بود اما مجری آن، همه ساختار حاکمیتی جهوری اسلامی بود و همه به خدمت چنین سیاستی درآمدند. برای نمونه وزارت اقتصاد می‌خواست افراد را بیمه کند و می‌گفت، سه فرزند بیشتر را بیمه نمی‌کند. این یعنی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی حکومتی.
مشاور عالی وزیر بهداشت افزود: همه این اتفاق‌ها و سیاست‌ها در کشور شکل گرفت و به شیوه بسیار اعجاب‌آوری اجرا شد. به‌گونه‌ای که در کلاس‌های درس جمعیت‌شناسی در دنیا، ایران را نشان می‌دهند و می‌گویند بیشترین و عظیم‌ترین سقوط جمعیتی در ایران شکل گرفته، اما اتفاقی که در این سیاست‌گذاری نیفتاد ارزشیابی است. اصلا ارزشیابی نکردیم. قرار بود در دهه ۷۰ ارزشیابی دوباره انجام شود و باروری جمعیت را به ۲.۵ کودک به ازای هر بانو برسد که این اتفاق صورت نگرفت و سیاست کاهش جمعیت ادامه یافت و به یک فرهنگ تبدیل شد.
به بهانه اقتصاد، فرهنگ باوری را تغییر دادیم
وی، با بیان اینکه با این رویکرد، فرهنگ‌سازی کردیم، افزود: اینکه مردم مشکلات اقتصادی دارند، پوشک گران است، .خرج زندگی بالاست و... همه درست است و اگر این مشکلات برطرف نشود اوضاع درست نمی‌شود اما در این مدت فرهنگ را تغییر دادیم؛ فرهنگ باروری و فرزندآوری به کمک ما عوض شد. یعنی آنچنان خوب کار کردیم که بچه خوب نیست و کم کنید که به فرهنگ تبدیل شد.
وی توضیح داد: فرهنگ ما به گونه‌ای شد که گفتیم کسی می‌تواند بچه‌دار شود که خانه‌دار باشد. کسی می‌تواند ازدواج کند که ماشین و درآمد داشته باشد. من به عنوان بالاترین سطح علمی دانشگاهی، وقتی ازدواج کردم خانه و ماشین نداشتم. وقتی به خواستگاری رفتم از من پرسیدند اهل نماز و روزه هستی، شغلت چیست، گفتم درس می‌خوانم تا جراح شوم. درآمد من به هیچ وجه کفاف زندگی را نمی‌داد. با همسرم به صورت شریکی زندگی را اداره می‌کردیم. کسی به ما ایراد نگرفت. اما اکنون اگر پزشکی در سن آن روزهای من بخواهد ازدواج کند از او طلب خانه و ماشین می‌کنند. طبق روال طبیعی در ابتدای زندگی نباید اینها را داشته باشد اما این فرهنگ را جا انداختند و ما را گرفتار کردند.
در گذشته عامل اقتصادی در این میان دخیل نبود؛ عامل سبک زندگی بودکه آن را تغییر دادیم و گفتیم باید این اتفاقات بیفتد وبر آن پافشاری کردیم. بیشتر دوستانم می‌گویند کاش از اقتصاد هم بگویی که بچه‌دار شدن را سخت کرده است. این درست، اما فضا را ما اینگونه درست کرده‌ایم و باید فرهنگ را اصلاح کنیم.
این روزها جوان‌هایی را سراغ دارید که زن نمی‌گیرند و یا اگر گرفتند به این زودی بچه‌دار نمی‌شوند. یا اگر بچه‌دار شدند دیر اقدام می‌کنند و کم بچه می‌آورند. حتی آدم‌های تحصیل کرده اینگونه شده‌اند. فرهنگی درست کرده‌ایم که درس خواندن با تشکیل خانواده‌دادن تناقض داشته باشد. اقتصاد به تنهایی مشکل نیست؛ ما بهانه‌اش می‌کنیم چون فرهنگ را اینگونه بنا کرده‌ایم.
البته این بهانه‌ای نشود که مسئولان اقتصادی کشور وظیفه را روی دوش فرهنگیان بیاندازند. اکنون به کمک نیاز داریم. باید تغییر و کمک کنیم جوانان خانه داشته باشند یا بدانند در آینده می‌توانند خانه‌دار شوند یا حقوقش تامین شود.
نشانه‌های تناقض رشد جمعیتی از چه سالی آشکار شد؟
مشاور عالی وزیربهداشت یادآورشد: در دهه ۸۰ نخستین سروصداهای جمعیتی از «تناقض رشد جمعیت» بلند شد. اولین بار مکاتبات ما با وزارت بهداشت و سازمان برنامه‌وبودجه که اعلام کردیم میزان باروری کلی در کشور بسیار ناهمگن است در همین دوره بود.
اعلام کردیم برخی مناطق بسیار پایین‌تر از رشد جمعیت هستند و افت شدید جمعیتی داریم و در برخی مناطق این میزان بالاست. گفتیم اجازه دهید آموزش‌ها را تغییر دهیم. همان زمان سازمان برنامه‌وبودجه وقت، پاسخ داد که همه چیز آرام است؛ جمعیت وضعیت بسیار خوبی دارد. تا همین یکی دوماه پیش هم می‌گفتند همه چیز آرام است. داده‌های ملی مرکز آمار و ثبت احوال افزایش یافته و اطلاعات خوبی ارائه کردند.
نخستین واکنش برای بحران جمعیت از سوی رهبری
اکبری افزود: متاسفانه در آن دوره، کسانی که مسئول جمعیت‌شناسی و متخصصان امر جمعیت در کشور بودند نه تنها صحبتی در این باره نکردند بلکه سیاست‌گذاران کاهش جمعیت کشور نیز از آن پیشتبانی کردند. این افراد در همه جایگاه‌های سیاسی سمت داشتند. زمانی که شروع به کار کردم که البته بسیار دیر هم بود، صداها از مجموعه تشخیص مصلحت نظام و دیگر جایگاه‌های مهم بلند شد که گاهی به نفع ما بود و گاهی به ضرر. با این حال این مسائل ارزیابی نشد و هیچ کمکی برای رسانه‌ای شدن آن صورت نگرفت.
وی ادامه داد: نخستین اعلام عمومی علنی مربوط به پیش از سال ۱۳۹۰ توسط رهبر معظم انقلاب بود. در سال ۹۰ باید بفهمیم که مساله جمعیت، مهم بوده و چرا فراموش شده است؟ در دیدارهای حضوری با همه وزیران و مسئولان وقت تا رئیس‌جمهوری، این موضوع مهم را یادآور شدم اما اتفاقی نیفتاد.
سیاست‌های کلی جمعیت در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۳ بعد از مصوب شدن در دولت، به قانون تبدیل و ابلاغ شد. آن زمان یکبار دیگر، ستاد انقلاب فرهنگی را مامور بررسی این موضوع کردند و دولت نیز با آن موافقت کرد. واحد فرهنگی آنجا کار تحقیقاتی خوب و مفصلی انجام داد؛ اما با وجود آنکه دولت تکلیف را برای همه ارگان‌های وابسته از جمله وزارتخانه‌های بهداشت، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، اقتصاد و مشخص کرد اما در این زمینه هیچ اتفاق خوبی نیفتاده است.
در واقع، قدم موثری که بتواند رقم شاخص را تغییر دهد انجام نشد و سال به سال وضعیت بدتر هم شد.
سال ۱۳۹۸ نسبت به سال پیش از آن، ۱۷۰ هزار بچه کمتر به دنیا آمد. سال ۱۳۹۷ نیز نسبت به سال پیش از آن، شمار متولدان ۱۲۰ هزار نفر کمتر شد. امسال پیش‌بینی حداقل ۳۰۰ هزار بچه کمتر از سال گذشته را داریم؛ بنابراین نه تنها کاری انجام ندادیم، بلکه پیامد اقدامات ما منفی نیز بوده است.
مراقبت کشورهای پیشرفته از جمعیت مولد
اکبری افزود: نسبت به کشورهای غربی، تعداد بچه‌دار شدن در کشور کم شده و البته بیشتر از آنها. ساختار جمعیتی برای ما مهم است نه تنها عدد جمعیت. در ساختار جمعیتی گروه میانه که گروه مولد هستند از ۱۵ تا ۶۵ سال گروه اقتصادی بوده و باید کار کنند.
هیچ کشور غربی در برنامه‌ریزی یکصدساله گذشته خود اجازه نداد این گروه میانه - که گروه مولدند- از حوالی ۷۰ درصد که میانگین طبیعی است برای ساختار خوب جمعیتی افت کند. یعنی آمریکایی‌ها که میزان باروری‌شان از ما کمتر بود گروه مولد خود را همیشه بالای خط جهانی نگه داشته‌اند. آنها با مهاجرت‌پذیری این کار را کردند. ما فکر می‌کنیم فرزندانمان به آنجا ببرند به ما لطف می‌کنند اما در واقع آنها به خودشان لطف می‌کنند. مهم‌ترین سرمایه هر ملتی، جمعیت است. اگر جمعیت ۳۰ تا ۸۰ میلیون باشد یا ۱۸۰ میلیون، تعریف متفاوتی در دنیا خواهید داشت.
اگر ساختار جمعیت تغییر نکند باخته‌ایم
مشاور عالی وزیر بهداشت ادامه داد: رهبری حداقل ۱۵۰ میلیون نفر جمعیت را برای کشور لازم می‌دانند. اصلا بحث سیاسی نمی‌کنم. موضوع ما اقتصادی است. نوه من چگونه باید من، پدرومادر و فرزندش را اداره کند؟ هزینه‌های زیادی روی دست او می‌گذارد و اگر تغییر نکنیم امکان این را نخواهیم داشت.
وزارت بهداشت متولی بود اما با بخشنامه‌های غیرعلمی و سوگیرانه، کاری کردند که این اتفاق افتاد. این بخشنامه‌ها در طول دو سال با پیگیری‌های مختلف و با وجود سنگ‌اندازی‌ها، توانستیم اصلاح کنم. یک ماه پیش بعد از دو سال انتظار، دستورالعمل‌های جدید ابلاغ شد؛ اما تا اجرایی شود و ساختار را تغییر دهد انرژی و کار مضاعف می‌خواهد. قضیه کرونا هم به میدان آمد و کار ما را خراب کرد.
بحران جمعیت تلخ‌تر از بحران کرونا
وی افزود: هیچ زمانی موضوعی مهمتر از جمعیت نبوده و نیست. اولویت نخست این موضوع است. مقاله‌ای با عنوان تلخ‌تر از کرونا نوشتم؛ کشورهای غربی مرگ‌ومیرشان بالاتر بود چون سالمند بودند. هر کشوری تعداد سالمند بیشتری دارد، شمار مرگ‌ومیر نیز بالاتر است. آنها دستگاه‌های پزشکی را از سالمندان قطع کرده و به جوان‌ها وصل کردند.
درخصوص جمعیت هنوز کاری نکرده‌ایم؛ دیگر وزارتخانه‌ها یا کاری نکرده و یا مخالفت کردند. دلمان می‌خواهد هر مسئولی در هرجا هست این موضوع بسیار مهم و حساس برای جمهوری اسلامی ایران را در نظر بگیرد.
رهبری فرموده‌اند وقتی آدم به یاد مساله جمعیت می‌افتد بدنش می‌لرزد. باید ساختارهای حکومتی ما حساسیت و اهمیت موضوع را متوجه شوند و بخشنامه و دستورالعمل‌ها را اصلاح کنند؛ نه اینکه اگر یارانه بنزین را می‌خواهیم تقسیم کنیم بگوییم هرکس بچه کمتری دارد مبلغ بیشتری به او می‌دهیم.
نظر شما