با گسترش بیماری کووید-۱۹ یکی از استدلال‌هایی که در کشورهای دارای جمعیت بالای سالخورده مطرح شد این بود که این کشورها با مرگ‌ومیر بیشتری مواجه خواهند بود زیرا سالمندان، بیشتر در معرض خطر ابتلا و مرگ قرار دارند. به همین دلیل است که با در نظر گرفتن ساختار سنی کشورها، حداقل می‌توان در مرحله اولیه منحنی همه‌گیری، حجم موارد بحرانی را برای برنامه‌ریزی در مورد تعداد تخت و پرسنل پزشکی مورد نیاز پیش‌بینی کرد.
کرونا و ساختار سنی جامعه
گروهی از دانشمندان اروپایی به تازگی با استفاده از هرم‌های جمعیتی، شیوه ارتباط متقابل ساختار سنی جمعیت با نرخ بالای مرگ‌ومیر ناشی از کووید-۱۹ را نشان داده‌اند. آنها با ثابت نگاه داشتن شیوع عفونت در ۱۰ درصد و فقط با استفاده از نرخ مرگ‌ومیر نشان دادند که میزان جان‌باختگان بالای ناشی از این ویروس با توجه به ساختار سنی در جوامع مختلف، متفاوت است.
آنها دو کشور ایتالیا با جمعیت سالخورده ( ۲۳ درصد بالای ۶۵ سال) را با ژاپن که جمعیت نسبتا جوانی دارد مقایسه کرده‌اند. این مقایسه همچنین بین دو کشور (برزیل و نیجریه) با حجم جمعیتی مشابه نیز انجام شده است. نتیجه نشان می‌دهد با در نظر گرفتن سن جمعیت بسیار سالخورده برزیل در مقایسه با جمعیت نسبتا جوانتر کشور نیجریه، برزیل تلفات بیشتری را متحمل می شود.
ساختار سنی همچنین با عوامل آسیب‌پذیر دیگر مانند وضعیت اقتصادی، سبک زندگی، وضعیت مسکن و داشتن بیماری زمینه‌ای در ارتباط است.
نتایج نشان می‌دهد ساختارهای سنی جمعیت در اروپا می‌تواند موجب ۴ برابر شدن اختلاف در آمار مرگ‌ومیر ناشی از بیماری کووید-۱۹ شود.
تاثیر ساختار جمعیتی روی الگوی مرگ و بستری کرونا
حمید سوری اپیدمیولوژیست و استاد دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: ساختار جمعیتی روی الگوی مرگ و بستری تاثیر می‌گذارد. به طور طبیعی هر چه جامعه سالمندتر باشد احتمال شدت بیماری کووید-۱۹ و بستری و مرگ ناشی از آن بالاتر می‌رود. به طور نمونه ایتالیا با وجود اینکه توانست تا حد زیادی در برابر همه‌گیری موفق عمل کند اما در پیک اولیه آن، تعداد تلفاتش بالا رفت. نه به این دلیل که اهمال کردند بلکه به این دلیل که این کشور یکی از سالمندترین کشورهای دنیاست. نزدیک به ۲۳ درصد جمعیت ایتالیا سالمند است که به طور طبیعی روی شدت و مرگ تاثیر می‌گذارد.
سوری ادامه می‌دهد: کشور ما جوان است و کمتر از ۱۰ درصد جمعیت پیر هستند اما مرگ‌های ما نیز به نسبت بالاست. بنابراین می‌توان گفت ساختار سنی باوجود اینکه تاثیر دارد اما تاثیر بسیار زیادی ندارد.
به گفته وی، از نظر ابتلا نیز در کشور ساختار سنی جمعیت، عامل مهمی نیست زیرا کودکان نیز مبتلا می‌شوند؛ البته کودکان نسبت به سالمندان و افراد، در انتقال عفونت به دیگران نیز نقش مهمتری دارند زیرا تحرکشان بیشتر است و از آنجا که شدت بیماری در آنها کم است امکان دارد به بستری شدن نیازی نداشته باشند.
سوری می‌افزاید: از آنجا که کودکان اقدامات محافظتی را به درستی انجام نمی‌دهند و درک درستی از شرایط ندارند و معمولا کمتر رعایت می‌کنند، طبیعی است که نقش مهمی در انتقال و انتشار بیماری داشته باشند. بنابراین وقتی انتشار بیشر شود مرگ نیز در جامعه بالا می‌رود.
روابط بین نسلی و یک پرسش بی‌پاسخ
اقامتگاه‌های مشترک و روابط بین نسلی، غالبا به عنوان یک حمایت اجتماعی و دارایی تلقی می‌شود اما در این بیماری یک نوع تهدید بالقوه به حساب می‌آید. دانشمندان می‌گویند با توجه به این واقعیت که بسیاری از افراد جوان بدون علامت هستند تماس زیاد بین نسلی، در برخی از جوامع ممکن است منجر به گسترش سریع این ویروس شود.
برخی از جمعیت شناسان می‌گویند گسترش سریع کووید-۱۹ در ایتالیا به دلیل تماس زیاد بین نسلی به ویژه در مورد مسافران جوان از شهر میلان که به روستاهای خود سفر می کنند بوده است.
در این میان برخی دیگر از جمعیت‌شناسان معتقدند تعطیلی مدارس و توصیه برای جلوگیری از تماس بین افراد جوان با افراد سالخورده اهمیت اعتماد به جایگاه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها را برای مراقبت از کودکان به چالش کشیده است.
با این حال تا به امروز پاسخی به این پرسش داده نشده است که آیا الگو طولانی مدت اقامت مشترک و تماس بین نسلی به دلیل شیوع بیماری کووید-۱۹ تغییر خواهند کرد. البته شواهدی در تاریخ وجود دارد که برخی بحران‌ها می‌توانند این روابط را دچار تغییر کنند یا باعث ادامه روند گذشته شوند. به عنوان نمونه، بحران اقتصادی در سال ۲۰۰۸ باعث شد جمعیت‌شناسان مشاهده کنند که جوانان در اروپا به دلیل ناامنی شغلی و وضعیت مسکن، تشکیل زندگی مستقل را به تعویق بیاندازند و این یعنی فرزندان تمایل به زندگی طولانی‌تری با والدین خود داشتند. به همین دلیل است که گفته می‌شود در صورت عدم اجرای سیاست‌های مناسب، بحران اقتصادی پیش‌بینی شده پس از کرونا این روند را تشدید می‌کند.
از طرفی منابع آموزشی و اقتصادی دلالت بر این دارد که فرزندان می‌توانند از راه‌های مختلف از والدین خود بهتر حمایت کنند. به عنوان نمونه امکان دسترسی آنها را برای دسترسی به روش‌های نوآورانه پزشکی را فراهم کرده یا بهترین روش را برای مراقبت از آنها انتخاب کنند. این سبب می‌شود آنچه برای بسیاری از خانواده‌های مهاجر چند ملیتی متداول شده است برای دیگر خانواده‌های ساکن در همان کشور نیز متداول شود.
اما علاوه بر ساختار سنی، توجه به تعامل گروه‌های سنی مختلف در جوامع برای شناخت دقیق شیوع ویروس مهم است. بنابراین الگوی اقامتگاه مشترک و ساختار سنی خانوارها اهمیت زیادی دارد. جمعیت شناسان معتقدند شهرهایی که روابط اجتماعی قوی‌تری دارند و تراکم جمعیت و تراکم جمعیت در آنها بالاست و ارتباط افراد بیشتر است تعداد بیشتری از موارد کووید-۱۹ را دارند.
تراکم و تحرک؛ مهمترین عوامل انتشار ویروس در جمعیت
سوری در این باره می‌گوید: دو مورد از مهمترین عواملی که سبب انتشار ویروس می‌شود تراکم جمعیت و تحرکات جمعیت است. در مورد تراکم جمعیت طبیعی است در محیط شهری میزان انتقال عفونت بالاتر است تا یک روستا. به طور نمونه در همین تهران در منطقه ۴ یا ۱۲ بیشترین میزان ابتلا را داشتیم زیرا تراکم جمیت در این مناطق بالا بود.
سوری درباره تحرکات جمعیتی می‌افزاید: جمعیتی که نرخ بالایی از جابجایی را دارند، می‌تواند بیماری را با سرعت بیشتری گسترش دهد. در مناطق دارای تحرکات جمعیتی زیاد، انتشار بیماری بیشتر است زیرا خروج و ورود به آنجا بالاست و اهالی مجبورند برای انجام کارهایشان مسیرهای طولانی‌تری را طی کنند. شهرهایی همچون تهران و کرج که تحرکات جمعیتی بیشتر دارند و تراکم بالاست نیز شانس بیماری افزایش پیدا می‌کند.
تاثیر کرونا بر روند مهاجرت
از دیگر موارد مطرح شده درباره تاثیر کرونا بر روندهای جمعیتی، آمار بالای این بیماری در میان مهاجران است. در بین گروه‌های خاص مهاجران، اقامتگاه‌های مشترک و روابط بین نسلی قدرتمندی وجود دارد؛ در نتیجه این گروه‌ها ممکن است حتی در کشورهایی که به طور کامل مراقبت‌های بهداشتی در آنها نهادینه شده، بیشتر از دیگران به این بیماری مبتلا شوند.
سوری در این باره می‌گوید: اولا سهم مهاجران در دنیا نسبت به کل جمعیت چندان نیست. نزدیک به ۲ درصد جمعیت به شکل مهاجر در کل دنیا وجود دارد که نسبت به دهه ۱۹۶۰ به شکل معناداری افزایش پیدا نکرده است. در واقع مهاجرت کم نشده و حتی فراوانی آن بیشتر هم شده اما سهم آن به کل جمعیت دنیا تفاوت معناداری پیدا نکرده است.
وی ادامه می‌دهد: افراد مهاجر چند گروه هستند. مهاجرانی که به دلیل جنگ و فقر مجبور به مهاجرت می‌شود و معمولا از سطح بهداشتی ناکافی برخوردارند. این افراد در هر کشوری، آنچنان که باید، تحت مراقبت بهداشتی آن کشور نیستند. براساس مقاله‌های منتشر شده، اقلیت‌های قومی یا مهاجران در اروپا، شانس ابتلا به بیماری و انتشار بیماری در آنها بیشتر است. به ویژه وقتی در کمپ‌ها و محل‌های نگهداری مانند پناهگاه‌ها زندگی می‌کنند؛ زیرا هم تراکم جمعیت بالاست و هم موازین بهداشتی کمتر رعایت می‌شود. از سوی دیگر خود افرادی که مهاجرت کردند نیز افراد تحصیل کرده‌ای که از خود مراقبت کنند نیستند.
وی توضیح می‌دهد: این افزایش ابتلا و انتشار یا مربوط به خود مهاجران است، یا به دلیل محلی زندگی‌شان، یا خدمات بهداشتی که در کشور مقصد دریافت می‌کنند که البته معمولا به حدی نیست که از آنها محافظت کند.
پیش‌بینی کاهش مهاجرت‌ها به اروپا در دوران پساکرونا
با شیوع همه‌گیری کرونا به دلیل بسته شدن مرزها، جریان‌های مهاجرت بین‌المللی تا حد زیادی محدود شد. این جریان مهاجرت شامل تحرک چرخشی و مهاجرت دائمی به دلیل بازار کار یا روابط خانوادگی مهاجران بود.
در این میان این بیماری باعث شده است تا بسیاری از کشورها، پناهجویان را نپذیرند. این که چگونه روندهای مهاجرت در طولانی مدت تحت تاثیر بیماری کووید-۱۹ قرار خواهد گرفت هنوز مشخص نیست. با این حال به نظر می‌رسد بحران اقتصادی پس از همه گیری باعث کاهش جریان مهاجرت به اروپا شود زیرا مطالعات نشان می‌دهد بهبود نسبی اقتصاد در تصمیم‌گیری برای مهاجرت اهمیت دارد.
از سوی دیگر به دلیل اینکه شیوع این بیماری در شهرهای بزرگ اتفاق می‌افتد، مهاجرت قابل توجه از شهرها به سمت روستاها در برخی از کشورها دور از انتظار نیست و می‌تواند فشار جدیدی را ایجاد کند.
تاثیر کرونا بر نرخ باروری
شواهد نشان می‌دهد تاثیر کرونا بر باروری افراد و میزان زاد و ولد در بیشتر کشورهای اروپایی قابل بررسی است. در ایام شیوع کرونا از یک طرف شاهد کاهش دسترسی به روش‌های لقاح مصنوعی هستیم اما از سوی دیگر برای سقط جنین در چندین کشور گزینه‌های کمتری وجود دارد.
با توجه به پیامدهای طولانی مدت ویروس کرونا، بیشتر جمعیت شناسان انتظار دارند میزان باروری کاهش یابد زیرا تحقیقات گذشته نشان می‌دهد در شرایط بی‌ثباتی، افراد کمتر در فکر فرزندآوری هستند. بسیاری از افراد در سنین باروری قبلا نگران آینده خود بودند اکنون ممکن است بیکار شده باشند و این نوع دلهره و اضطراب برای فرزندآوری مساعد نیست.
سوری در توضیح این مساله می‌گوید: مسائل جمعیتی و ساختار جمعیت را نمی‌توانیم فقط در یک فضای ایزوله جمعیت‌شناسی ببینیم. این عاملی است که ادغام یافته با رویکردهای اپیدمیولوژی و سلامت محور بوده و در این صورت است که یک تفسیر منطقی می‌توان از آن بیرون کشید.
به گفته وی، حتی اگر تشویق‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی برای تغییر ساختار جمعیت - مانند افزایش موالید که در حال حاضر وجود دارد - مطابق با این رویکرد نباشد، ما در برنامه‌ریزی‌های خود نه‌تنها به هدفی که داریم نمی رسیم بلکه ممکن است عوارض ناشی از آن برنامه به گونه‌ای باشد که اگر آن کارها را انجام نمی‌دادیم برای جامعه مفیدتر بود.
راهکارهای لازم برای کاهش مرگ‌ومیر در سالمندان
با این حال به اعتقاد سوری می‌توان تاثیرات کرونا روی روند جمعیتی را با سیاستگذاری و برنامه‌ریزی به حداقل ممکن رساند.
وی می‌گوید: نکته اساسی اینکه یکی از آسیب پذیرترین جمعیت‌ها، سالمندان هستند که با محافظت سازمان یافته می‌توان آنها را از ابتلا و مرگ دور کرد. منظور از محافظت سازماندهی شده این است که ما بهانه‌هایی که سبب می‌شود آنها از خودقرنطینگی خارج شده و مجبور شوند از محیط خانه خارج شده و در اجتماع تحرک داشته باشند را از آنها بگیریم. این می‌تواند مربوط به ارائه خدمات بانکی غیرحضوری یا تهیه مایحتاج زندگی آن با استفاده از مکانیزیم‌ها و نیروهای سازماندهی شده مردمی یا سازمان‌های حمایتی باشد.
به گفته سوری، این گروه اگر نیاز به خدمات درمانی و مراقبت‌های پزشکی دارند وظیفه وزارت بهداشت است که این خدمات را به شکل فعال به درب خانه‌های آنها ببرند. در این میان به دلیل طولانی‌بودن مدت زمان در خانه ماندن این گروه، باید مراقبت‌های روانی نیز از آنها صورت پذیرد تا از اوج همه‌گیری گذر کنیم.
وی ادامه می‌دهد: اگر ما می‌خواهیم نرخ مرگ‌ومیر و بستری را که دو شاخص مهم است در کشور کاهش دهیم باید سالمندان تحت مراقبت ویژه قرار گیرند. این گروه با دیگران فرق می‌کنند. یک بخش از این موضوع به محیط‌های سازماندهی شده سالمندان مانند سرای سالمندان یا محیط‌های تحت پوشش بهزیستی و امثال اینها برمی‌گردد و بخش دیگر مربوط به سالمندانی است که مراقبت‌های خانوادگی ندارند.
در مطالعه‌ای که چند سال پیش در تهران انجام دادیم به این نتیجه رسیدیم که ۱۳ تا ۱۷ درصد سالمندان در تهران، تنها زندگی می‌کنند.
وقتی این تعداد سالمند در شهر داریم که کسی را برای کمک حمایتی ندارند وظیفه سازمان‌های حمایتی است که از آنها حمایت کنند در غیر این صورت اگر حتی مواجه مستقیم با کرونا نداشته باشند عوارض ناشی از این شرایط آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به عنوان نمونه بسیاری از آنها چکاپ‌های روتین خود را از ترس ابتلا به کرونا کنار گذاشته‌اند که اگر این خدمات به آنها ارائه نشود می‌تواند باعث ایجاد عوارض در آنها شود.
سیاست‌ها برای کاهش تاثیر کرونا در روندهای جمعیتی
دانشمندان اروپایی معتقدند بیماری کووید-۱۹ باعث شد اهمیت مقابله موثر با نابرابری‌های اجتماعی و بهداشتی در اروپا برجسته شود. به همین دلیل است که آنها پیشنهاد می‌کنند ارزیابی‌های پساکرونا در مورد گسترش و تاثیر اقدامات قرنطینه و تعطیلی عمومی باید شامل یک تحلیل کامل و فراتر از شاخص های بهداشتی باشد. در واقع باید نقشی که سن و ساختار خانوادگی، الگوهای اقامت مشترک، خصوصیات فردی مانند وضعیت اقتصادی، اجتماعی، قومیت و تحرک دارد را مورد ارزیابی قرار داد.
علاوه بر این، کشورها نیازمند یک سیستم نظارت دائمی مبتنی بر شواهدجمع‌آوری شده در مورد مسائل مربوط به سلامت جمعیت و حتی فراتر از آن هستند. در این میان، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های داده‌ها برای درک و شناخت عمیق نسبت به این بیماری و پیامدهای آن بسیار با اهمیت است.
دانشمندان اروپایی معتقدند داده‌هایی که در سراسر اروپا معرف هر کشوری است باید قابل مقایسه و قابل اعتماد با یکدیگر باشد. این توصیه نه تنها در مورد داده‌های بهداشتی و موارد فوتی، بلکه در مورد همه مسائلی که تحت تاثیر این بیماری قرار دارند مانند روابط خانوادگی صادق است. همچنین داده‌ها باید به تفکیک سن و جنس در مورد آمار مرگ و میر به طور منظم ارائه شود و امکان مقایسه و شناسایی بهترین شیوه‌های سیاستگذاری نیز فراهم شود.
نظر شما