به گزارش ایرناپلاس، آسیب‌هایی که همه‌گیری بیماری کرونا بر چرخه نشر ایران وارد کرد، از جنبه‌های مختلف قابل بررسی است. برگزار نشدن نمایشگاه کتاب تهران به شکل فیزیکی به دلیل رعایت پروتکل‌های بهداشتی، شاید یکی از مهم‌ترین خساراتی بود که بر ناشران وارد شد، زیرا آنها بخش بزرگی از توان مادی خود را برای چاپ کتاب‌هایی که قرار بود در نمایشگاه کتاب فروخته شود، هزینه کرده بودند. بعدها گزینه برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به صورت مجازی مورد بحث قرار گرفت که مخالفان و موافقانی به همراه داشت.
مساله برگزاری نمایشگاه کتاب رفته رفته پررنگ‌تر شد تا اینکه ۲۰ شهریور، علیرضا اسماعیلی، مشاور اجرایی معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به ایبنا گفت: مقرر شده‌است تا نخستین نمایشگاه مجازی کتاب بعد از طرح پاییزه کتاب۹۹ برگزار شود و مدت یک هفته برای برگزاری این نمایشگاه پیش‌بینی و احتمال تمدید آن نیز در نظر گرفته شده است.
اسماعیلی درباره مراحل فنی مربوط به برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، توضیح داد: بسیاری از مباحث نمایشگاه ازجمله موضوع‌های مرتبط با لجستیک، در مراحل پایانی قرار دارد.
مشاور اجرایی معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پاسخ به این پرسش که آیا بُعد بین‌المللی نمایشگاه کتاب نیز در نخستین نمایشگاه مجازی برقرار است؟ بیان کرد: نمایشگاه مجازی کتاب، هیچگاه جای سی‌وسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را نمی‌گیرد زیرا نمایشگاه کتاب تهران دارای ویژگی‌های است که تنها در قالب فیزیکی، قابل اجراست، اما از آنجایی که کتاب ناشران خارجی متقاضی حضور در نمایشگاه سی‌وسوم وارد گمرک شده بود و با شیوع ویروس کرونا، نمایشگاه برگزار نشد؛ تلاش می‌کنیم بخش خرید خارجی را نیز در قالب نمایشگاه مجازی سامان دهیم.
گردش مالی نمایشگاه کتاب مهمتر از دیگر فعالیت‌ها
برگزاری نمایشگاه کتاب مخاطبان خاص خود را داشت. علاوه بر اینکه هر سال ناشران، آژانس‌های ادبی و ... غرفه‌هایی در نمایشگاه کتاب تهران داشتند. در روزهای برگزاری این رویداد فرهنگی، حضور نویسندگان، شاعران و مترجمان برای برقراری ارتباط با ناشران و مخاطبان دارای اهمیت بالایی بود.
شیوا مقانلو، نویسنده و مترجم درباره برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به صورت مجازی، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: ابتدا یادمان باشد که تفاوت بزرگی میان نمایشگاه کتاب تهران و بیشتر نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب وجود دارد؛ این که در نمایشگاه کتاب تهران همیشه محوریت و تمرکز بر فروش کتاب بوده تا بر جلسه‌های آشنایی نویسندگان و مترجمان با یکدیگر، مذاکرات مربوط به تبادل کپی‌رایت، برگزاری میزگردها و جلسه‌های تخصصی نقد، بررسی فعالیت ناشران و آثار منتشرشده در یک سال.
البته این وجه فروش برای ادبیات ایران بسیار مهم است زیرا ناشران - از بزرگ و کوچک و تهرانی و شهرستانی - معمولا براساس فروش نمایشگاهی می‌توانند برای چرخه مالی سال جاری و سال آینده‌شان برنامه‌ریزی کنند؛ من قضاوتی به خوبی یا بدی این جریان نمی‌کنم و می‌دانم فروش نمایشگاهی معمولا کفه فروش سالانه کتابفروشی‌ها و پخش‌کنندگان کتاب را تضعیف کرده اما واقعیت بازار این است که بُعد مالی نمایشگاه کتاب همواره بسیار مهمتر از اتفاق‌های دیگری بود که بالقوه می‌تواند در این نمایشگاه بیفتد.
خرید آنلاین کتاب مساله جا افتاده‌ای نیست
این نویسنده با یادآوری امکان برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت مجازی در شرایطی که همه کشورها ملزم به رعایت پروتکل‌های بهداشتی برای جلوگیری از شیوع بیشتر ویروس کرونا هستند، بیان کرد: در شرایط کنونی، اگر بخواهیم تولیدات خود را به دیگران نشان دهیم، چاره‌ای جز برگزاری نمایشگاه‌های مجازی نداریم، اما اینکه این زیرساخت‌ها و توان اجرائی مدیران چنین پروژه‌ای تا چه اندازه پاسخگوی نیاز ناشران، نویسندگان و مخاطبان باشد، به مسائل مختلفی مربوط است.
به گفته مقانلو، مراجعه‌کنندگان به نمایشگاه کتاب تهران، عادت به حضور فیزیکی در غرفه‌ها، گفت‌وگو با نویسندگان و مترجمان، گرفتن امضا از آنها و خرید کتاب دارند. برای بسیاری از مخاطبان کتاب، خرید آنلاین کتاب مساله جا افتاده‌ای نیست. البته که بسیاری از کتابخوان‌ها در دوران کرونا به خرید آنلاین روی آورده‌اند اما همچنان این شیوه مورد علاقه بیشتر مردم نبوده و امری است که به گذشت زمان و تغییر بنیان‌های فرهنگی و اجتماعی نیاز دارد.
دردسرهای سرعت پایین اینترنت
مقانلو یادآور شد: سازوکار انسانی و معمول نمایشگاه‌ها، دیدار رودرروی اهالی حرفه‌ای کتاب با یکدیگر است و این امکان در نمایشگاه‌های مجازی وجود ندارد. شاید سیستم نمایش و ارائه کتاب‌ها به صورت آنلاین، باعث افزایش توجه مخاطبان و بازدید مجازی ایشان و در نتیجه افزایش فروش باشد -که در شرایط کنونی واقعا نعمتی است- اما به نظرم به دلیل مشکلات زیرساختی فضای مجازی، امکان قرارهای مجازی و میزگردهای آنلاین و گفت‌وگوهای غیرحضوری ممکن نخواهد بود.
بعد از همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ بسیاری از فعالیت‌ها به فضای مجازی منتقل شده است و بسیاری از کلاس‌های دانشگاه و مدارس با استفاده از نرم‌افزارهای مختلف برگزار می‌شود. مقانلو درباره این امکان برای برگزاری وبینار در نمایشگاه مجازی کتاب توضیح داد: از ابتدای شیوع کرونا در جهان، بسیاری از حوزه‌های تخصصی و حتی واحدهای درسی دانشگاه‌های معتبر دنیا، به صورت رایگان برای سراسر جهانیان در فضای وب منتشر شده‌اند، امکانی که شاید پیش از این تصورش هم سخت بود. یعنی مخاطبان حرفه‌ای در سراسر جهان آماده پذیرش و برگزاری جلسه‌های تخصصی در حوزه کتاب و ادبیات هستند.
او ادامه داد: نمایشگاه‌های پکن، مسکو، فرانکفورت، استانبول و ... شیوه برگزاری آنلاین را پذیرفته‌اند، اما رسیدن به فضای مناسب و تامین استاندارد لازم برای چنین امری نیازمند برنامه‌ریزی قوی، پرسنل حرفه‌ای و قدرتمند و توان اجرائی بالاست. از ابتدای کرونا همه کلاس‌های درسی دانشگاهی و خصوصی را به صورت مجازی برگزار می‌کنیم، اما واقعیت اینکه حتی بدون استفاده از دوربین و مکالمه تصویری و فقط با وجود میکرفن و صوت، باز هم سرعت اینترنت به حدی پایین است که استادان و شرکت‌کنندگان بارها از جلسه بیرون می‌افتند و مجبورند دوباره ارتباط خود را برقرار کنند.
کاهش هزینه پست برای جبران برگزار نشدن نمایشگاه کتاب
با توجه به بودجه‌ای که برای برگزاری نمایشگاه کتاب هزینه می‌شود، برخی از ناشران خواستار تخصیص این بودجه برای خرید از ناشران و تجهیز کتابخانه‌ها شده‌اند.
مقانلو درباره راهکاری که می‌تواند جایگزین برگزاری نمایشگاه کتاب باشد، پیشنهاد داد: حالت ایده‌آل این است که مسئولان، برنامه‌های بلند و میان مدت برای کمک به اقتصاد ضعیف و تقریبا ورشکسته نشر داشته باشند -به خصوص در زمانی که هم پخش‌کنندگان کتاب فعالیتشان کاهش یافته و هم کتابفروشان از کاهش خرید مردم متضرر شده‌اند- اما بی‌شک برنامه‌های کوتاه مدت، تزریق مستقیم پول به شکل پرداخت واقعی وام و کمک هزینه به ناشران و مولفان یا خرید سریع کتاب از ناشران نیز تاثیر زیادی در برگشت اندکی رونق به حوزه کتاب خواهد داشت.
وی با یادآوری لزوم در نظر گرفتن یارانه برای ارسال‌های پستی کتاب، بیان کرد: از جمله مهم‌ترین اقدامات عملی و مهم، پایین آوردن هزینه پست کتاب است که اکنون بسیار بالاست. کاهش هزینه پست می‌تواند یکی از جانشین‌های تشویقی برای فقدان برگزاری نمایشگاه شود.
سازوکار حضور برابر ناشران اجرا شود
به گفته این نویسنده، در صورت اجرائی شدن نمایشگاه مجازی، باید سازوکارهایی تمهید شود تا ناشران حضور و ارائه‌ای برابر داشته باشند، یعنی فضاهای در نظر گرفته شده برای ارائه محصولات، امکان دسیتابی مخاطب به همه ناشران، امکان پخش تبلیغات و ... برای همه به شکل عادلانه میسر باشد.
مقانلو با طرح این پرسش که در همه این سال‌ها چه لزومی به برگزاری توامان نمایشگاه کتاب‌های درسی و عمومی بوده، خواستار جدایی این دو حوزه در نمایشگاه مجازی کتاب شد.
او گفت: حضور همزمان فعالان جدی و حرفه‌ای حوزه کتاب‌های عمومی، در کنار اهالی و مخاطبان متفاوت کتاب‌های درسی و کمک آموزشی همیشه باعث شلوغی و بی‌نظمی بسیار در نمایشگاه کتاب تهران بوده و برای ناشران، مخاطبان و خانواده‌ها سردرگمی و حتی ضرر مالی ایجاد کرده است. شاید نمایشگاه مجازی کتاب، بهترین فرصت و تمرین اولیه برای تفکیک این دو بخش از یکدیگر باشد.
لزوم برگزاری عادلانه نمایشگاه مجازی کتاب
طی دوره‌های پیشین برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، سازوکار اختصاص مکان غرفه در نمایشگاه کتاب مشخص بود، براساس تعداد عناوین کتابی که ناشر در طول سال منتشر کرده بود، متراژ و مکان غرفه تغییر می‌کرد. البته همواره ناشرانی بودند که از مکان غرفه خود و متراژ آن ناراضی بودند و اعلام می‌کردند که حقشان پایمال شده است. هنوز چگونگی برگزاری نمایشگاه مجازی مشخص نیست، اما مساله مهم عادلانه برگزار شدن آن است.
فاطمه جمالی، مدیر انتشارات پیک ادبیات نیز درباره نمایشگاه کتابی که قرار است به صورت مجازی برگزار شود، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: هنوز از سازوکار این نمایشگاه خبر ندارم و نمی‌دانم که چگونه اجرا خواهدشد. بانی آن کیست و چگونه همه ناشران پوشش داده می‌شوند؟ امیدوارم اینطور نباشد که ناشرانی که همیشه دیده شده‌اند، بیشتر دیده شوند و باقی مهجور بمانند.
آیا امکانات مادی و زیرساخت‌ها برای برگزاری نمایشگاه مجازی وجود دارد؟ آیا توان برگزاری عادلانه این رویداد وجود دارد؟ با این وضعیت اینترنت، که حتی دسترسی به سایت‌های اینترنتی تسهیل نشده است و نمی‌دانم به چه صورت می‌خواهند تعداد بالای ناشران فعال را پوشش دهند. به همین دلیل نمی‌توانم بگویم که آیا نمایشگاه مجازی کتاب می‌تواند پاسخگوی نیازهای ناشران باشد یا نه.
چگونگی قرار گرفتن اسم ناشران در سایت
جمالی درباره نمایشگاه مجازی که پاسخگوی نیازهای ناشران باشد، توضیح داد: باید به ناشران اطلاع دهند که شرایط این نمایشگاه چیست و چه اقداماتی در آن انجام خواهدشد. وقتی نمایشگاه به صورت فیزیکی برگزار می‌شود برخی از مخاطبان می‌دانند که دنبال چه کتابی هستند. برخی به نمایشگاه می‌آیند و نمی‌دانند که دنبال چه کتابی هستند، پس همه غرفه‌ها را بازدید و کتاب‌های مورد نیاز خود را تهیه می‌کنند. اما وقتی افراد کتاب‌ها را در فضای مجازی جست‌وجو کند مخاطب عامی که نمی‌داند دنبال چه کتابی است، وقتی سایت باز می‌شود با چه چیزی روبه‌روخواهد شد. اسم ناشران چگونه و با چه ترتیبی در سایت قرار خواهدگرفت؟
او خواستار در نظر گرفتن مساوات برای همه ناشران در نمایشگاه کتاب مجازی شد و ادامه داد: همه ناشران بزرگ و کوچک مطرح و غیرمطرح باید بتوانند به صورت یکسان فعالیت خود را در آن سایت انجام دهند، اگر این امکان تهیه شود، به قطع رویکرد خوبی خواهد بود. برای همین لازم است، متولیان جانبدارانه به ارائه خدمات نبپردازند.
هومان حسن‌پور رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران نهم اردیبهشت ۹۹، برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب را سبب محدود شدن ناشران دانسته و به ایسنا گفته بود، اگر توانستند المپیک را اینترنتی برگزار کنند، می‌توانند نمایشگاه کتاب را هم به طور عادلانه اینترنتی برگزار کنند. وی همچنین ۲۵ تیر ۹۹ در پاسخ به پرسشی درباره جزئیات رویداد مجازی جایگزین برای نمایشگاه کتاب گفته بود: هنوز پایه‌ای برای این موضوع فراهم نشده؛ اگر قرار بر برگزاری این رویداد باشد، باید ملاحظاتی برای آن درنظر گرفته شود و ما از نظر صنفی ملاحظات جدی در بخش‌های مختلف آن داریم تا به صورتی نباشد که نمایشگاه مجازی به اسم یک صنف و به کام چند نفر برگزار شود. در واقع باید سیستم‌هایی را طراحی کرد که اگر نمایشگاه مجازی برگزار شد، اجحافی به هیچ یک از ناشران نشود که فقط یک تعداد معدود بتوانند از این فرصت استفاده کنند.
ضرورت نیازسنجی مخاطبان در نمایشگاه کتاب
ناشران در نمایشگاه کتاب فقط مشغول به فروش کتاب نیستند. آنها اقداماتی برای برقراری روابط با نویسندگان، مترجمان و دیگر ناشران انجام می‌دهند. همچنین ناشران در نمایشگاه کتاب سعی دارند با گفت‌وگو با ناشران خارجی و آژانس‌های ادبی مستقر در نمایشگاه کتاب در بخش تبادل حق رایت کتاب فعالیت کنند.
جمالی درباره اقدامات ناشران در نمایشگاه کتاب گفت: یکی از مسائل مهم در نمایشگاه‌ها، ارتباطات ناشر با نویسندگان، تصویرگران و ناشران دیگر است. همچنین باید مخاطبان کتاب نیازسنجی شوند. بنابراین برای نمایشگاه مجازی کتاب، مسئولان باید تمهیداتی بیاندیشند تا ناشران بتوانند با دیگر ناشران، مترجمان، مولفان و ... گفت‌وگو انجام دهند و مردم بتوانند به صورت آنلاین با آنها ارتباط برقرا کنند.
او با تاکید بر اینکه نمایشگاه کتاب مجازی نمی‌تواند جایگزین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باشد، بیان کرد: نمی‌خواهم بدبین باشم و باید نمایشگاه مجازی کتاب را تجربه کنیم؛ اما فکر می‌کنم ممکن است بودجه بزرگی صرف اجرای آن شود، اما همه طرف‌ها ناراضی باشند.
نخستین بار است که برای برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب تهران برنامه‌ریزی می‌شود، اتفاقی که به اجبار بر اثر همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ انجام شد، اما شاید بتواند نیازهای ناشران را تا حدی رفع کند و در صورت برگزاری دقیق و عادلانه به عنوان روشی تکمیلی برای دیگر دوره‌ها -حتی اگر محدودیت‌های همه‌گیری یک بیماری در جامعه وجود نداشته باشد- در راه رفع ضعف‌های دوره‌های پیشین نمایشگاه بین‌المللی کتاب عمل کند.
دسترسی یکسان مردم در شهرهای کوچک و بزرگ و همچنین اختصاص فضای عادلانه به ناشران از نکات کلیدی و مهم برگزاری نمایشگاه کتاب به شکل مجازی است؛ که با امکان برقراری ارتباط میان ناشران، نویسندگان، مترجمان، تصویرگران و فعالان این حوزه و همچنین ارتباط با فعالان بیرون مرزی، می‌تواند موثرتر عمل کند.
گزارش از آیدین پورخامنه
نظر شما