همه برنامه‌ریزی‌های انجام شده برای برگزاری بسیاری از مراسم‌ها تحت تاثیر همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ قرار گرفته؛ یا راهی برای برگزاری امن برنامه‌ها پیدا شده یا به زمانی نامعلوم به دوران پساکرونا وعده داده شده است. اما بستری که در این اوضاع کرونایی نشان داد نباید از آن غافل شد، فضای مجازی است که این امکان را به انسان مدرن داده تا بتواند برخی از برنامه‌هایش را با تغییر شیوه اجرا، در این عرصه اجرایی کند.
برگزاری نمایشگاه‌ها یکی از آنهاست. نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که قرار بود از ۲۶ فروردین‌ماه امسال برگزار شود، تحت تاثیر این دگرگونی کرونایی قرار گرفته و حالا امکان اجرای مجازی آن در حال بررسی است.
محسن جوادی معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در همین روزها، خبر برگزار نشدن سی‌وسومین دوره نمایشگاه کتاب را براساس تصمیم دولت و ستاد مقابله با کرونا اعلام کرد. در چنین شرایطی گزینه برگزاری مجازی این نمایشگاه پررنگ‌تر از هر زمانی در حال بررسی است.
در این‌باره ایوب دهقانکار مدیرعامل موسسه «فراگیر» وزارت ارشاد، از برپایی نمایشگاه کتاب مجازی در سال جاری خبر داد و تاکید کرد این رویداد جایگزین نمایشگاه کتاب تهران نخواهد بود.
پس از اعلام احتمال برگزاری نمایشگاه کتاب در فضای مجازی، « آزاده نظربلند » معاون کتاب و فرهنگ موسسه فراگیر معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفت‌وگو با ایبنا، درباره برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، بیان کرد: نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران قرار نیست فقط موقعیت فروش کتاب را ایجاد کند. برگزاری نشست‌ها و حتی مکان‌سازی برای نمایش تبلیغات نیز در نمایشگاه مجازی درنظر گرفته شده؛ بنابراین نمایشگاه مجازی شامل همه بخش‌های نمایشگاه و جامع‌الشرایط است.
به گفته نظربلند، فوریتی در برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب نیست اما قرار بر این است تا پایان سال نمایشگاه برگزار شود.
نخستین تصویر از نمایشگاه کتاب برای هر فردی که در دوره‌های گذشته در این نمایشگاه شرکت کرده، فروش کتاب و امکان دسترسی به تعداد زیادی ناشر است، اما در این نمایشگاه علاوه بر فعالیت گسترده برای فروش کتاب که بسیار مورد نقد قرار می‌گرفت، اقداماتی بین‌المللی برای تبادل حق کپی رایت کتاب با دیگر کشورها و برگزاری نشست‌هایی پیرامون مشکلات نشر انجام می‌شد.
اگر فورتی در برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب نیست، آیا ممکن است بتوان شاهد هر سه جنبه فروش، برگزاری نشست و ارتباط‌های بین‌المللی، در نخستین دوره برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران بود؟
آیا زیرساخت‌های لازم برای این مهم در دسترس است یا تا زمان برگزاری نمایشگاه در دسترس خواهد بود؟
ضرورت یارانه برای نمایشگاه مجازی کتاب
برگزاری فیزیکی نمایشگاه کتاب در شرایطی که هرگونه تجمعی می‌تواند برای سلامتی افراد خطرناک باشد، منطقی نیست، اما ناشران پیش از شروع شیوع ویروس کرونا خود را برای سی‌وسومین دوره نمایشگاه کتاب آماده کرده بودند. نقدینگی بسیاری از ناشران در راه تولید کتاب‌هایی که قرار بود در نمایشگاه کتاب تهران به فروش برسد، مصرف شده است.
امیر علی‌بیک، مدیر فروش انتشارات مروارید درباره وضعیت ناشران به خبرنگار ایرناپلاس توضیح داد: باید توجه داشته‌باشیم، بیماری کرونا موجب شکل‌گیری شرایط خاصی شده که نه در کنترل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نه هیچ سازمان دیگری. برگزار نشدن نمایشگاه کتاب در چنین شرایطی یک امر طبیعی و تصمیم درستی است، زیرا شاهدیم که هرگونه تجمعی موجب شکل‌گیری بستر جدیدی برای شیوع بیماری می‌شود.
این ناشر درباره چگونگی برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی سوال‌هایی دارد، او توضیح داد: پیش از این هم ناشران می‌توانستند کتاب‌هایشان را در سایت نشر به فروش برسانند. برای جذب مخاطب به نمایشگاه مجازی، آیا یارانه‌ای از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای فروش کتاب‌ها در نظر گرفته شده است؟ یکی از علل موفقیت نمایشگاه‌های فیزیکی در دوره‌های پیش، پرداخت یارانه‌ای بود که وزارت فرهنگ و ارشاد به مخاطب می‌داد تا بتواند کتاب‌هایش را خریداری کند. اگر این یارانه اعمال شود، می‌تواند ۱۰ تا ۱۵ درصد گره‌گشا باشد.
ارسال پستی خطر انتقال بیماری را به حداقل می‌رساند
نمایشگاه کتاب تهران برای بسیاری از مخاطبان آن فقط یک رویداد فرهنگی نبود، بسیاری برای گذراندن زمان و تفریح به این نمایشگاه سر می‌زدند و ممکن بود در راهروهای نمایشگاه، کتابی نظرشان را جلب کند و بدون برنامه‌ریزی قبلی آن را تهیه کنند. برگزاری نمایشگاه مجازی برای این گروه از مخاطبان، جذاب نخواهد بود، از طرفی نمایشگاه کتاب تهران در هر دوره دوستدارانی داشت که سختی راه و سفر را به جان می‌خریدند تا در این نمایشگاه شرکت کنند، طبیعی است که تعدادی هم با اینکه علاقه به شرکت در این رویداد فرهنگی داشتند، نمی‌توانستند هر دوره خود را به تهران برسانند، برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب می‌تواند شرایطی عادلانه برای شهرهای مختلف ایجاد کنند تا همه به صورت یکسان به این امکان دسترسی داشته باشند.
مدیرفروش انتشارات مروارید، با یادآوری جنبه‌های تفریحی و سرگرمی نمایشگاه کتاب برای کودکان و بزرگسالان، ادامه داد: یارانه‌ای که برای جذب مخاطب در نظر گرفته می‌شود، با برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت مجازی می‌تواند برای همه افرادی که تهران و دیگر شهرها زندگی می‌کنند، شرایط عادلانه‌ای را رقم بزند. اگر برای ارسال پستی کتاب تمهیداتی درنظر گرفته شود، خطر انتقال بیماری به حداقل می‌رسد.
بخش بزرگی از بودجه نمایشگاه کتاب تهران در هر دوره برای اجاره مکان و دیگر امکانات خرج می‌شد؛ هزینه‌هایی که برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب نخواهد داشت. از طرفی برخی از ناشران که از همه‌گیری بیماری کرونا آسیب‌دیده‌اند، خواستار خریداری کتاب از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد و تجهیز کتابخانه‌ها هستند. دیدگاهی که مورد نقد علی‌بیک قرار گفت زیرا به گفته او در خرید کتاب برای تجهیز کتابخانه‌ها اختلاف سلیقه برخی از مسئولان، موجب خرید بیشتر از یک ناشر و نادیده گرفتن ناشر دیگر می‌شود.
وی افزود: خریداری کتاب از کتابفروشان با طرح‌هایی که خانه کتاب به صورت فصلی اجرا می‌کرد، از بهترین اقدامات بود.
تیغ دولبه برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی
برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به صورت مجازی نیازمند زیرساخت‌هایی است که بتواند فروش، برگزاری نشست‌ها و ارتباطات بین‌المللی را پوشش دهد.
مهدی حسین‌زادگان، مدیر داخلی انتشارات ققنوس با تاکید بر اهمیت زیرساخت‌هایی که برای این رویداد فرهنگی در نظر گرفته می‌شود به خبرنگار ایرناپلاس گفت: برای برگزاری این نمایشگاه ابتدا باید نیاز سنجی شود، تا هزینه و بودجه برای طرحی صرف نشود که کارایی لازم را نداشته باشد. اگر قرار است اقدامی با عجله انجام و برای آن هزینه شود، به نظرم بهتر است، این دوره هیچ اقدامی انجام نشود.
به گفته مدیر داخلی انتشارات ققنوس، اگر با جمع‌بندی نظر ناشران و فعالان حوزه، برای برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب برنامه‌ریزی شود، می‌تواند به شکل‌گیری روند خوبی منجر شود.
حسین‌زادگان با بیان اینکه بسیاری از مخاطبان این نمایشگاه می‌توانند افرادی از سایر شهرها و شهرستان‌ها باشند، تاکید کرد: باید هرچه بیشتر به فکر کتابفروشیها بود. برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی مانند شمشیر دولبه‌ای است که ممکن است رمق کوچکی که برای کتابفروشیهای تهران و سایر استان‌ها باقیمانده است، از بین ببرد.
نباید کتابفروشان را نادیده گرفت
نخستین دوره نمایشگاه کتاب به صورت مجازی، قرار است برگزار شود؛ نقدهای بسیاری بر دوره‌های گذشته نمایشگاه کتاب تهران می‌شد و برخی آن را فروشگاه کتاب می‌نامیدند و نه نمایشگاه.
با برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی این امکان پیش می‌آید که شیوه‌های دیگری از شکل اجرای آن در نظر گرفته شود، شاید بعد از این دوره، حتی در شرایطی که محدودیت‌های ناشی از بیماری کووید-۱۹ وجود ندارد، بخش فروش از بخش نمایشگاهی جدا شود.
حسین‌زادگان با این دیدگاه موافق نیست؛ به نظر او برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی از سر ناچاری است و جایگزین نمایشگاه دائمی نخواهد بود.
وی باتاکید بر لزوم توجه به کتابفروشیها به عنوان یکی از حلقه‌های بازار نشر، گفت: نباید در این روند کتابفروشان نادیده گرفته شوند؛ هر اقدامی که بتواند موجب سهیم شدن کتابفروشیها شود خوب است تا آنها درگیر ماجرا شوند. برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، بهتر است طوری باشد که کتابفروش‌ها حذف نشوند.
نمایشگاه مجازی کتاب، اتاق نمایش برای ناشران بین‌الملل
یکی از مسائلی که هنوز مشخص نیست در برگزاری مجازی نمایشگاه تهران به چه صورت برنامه‌ریزی خواهد شد، بحث ارتباطات بین‌المللی و روابط با ناشران دیگر کشورهاست. آیا چنین بخشی در نمایشگاه مجازی جایگاهی خواهد داشت؟ افشین شحنه‌تبار، مدیر انتشارات شمع‌ومه از ناشرانی است که در هر دوره نمایشگاه کتاب، در بخش بین‌الملل فعالیت می‌کرد.
او درباره مجازی شدن نمایشگاه کتاب تهران به خبرنگار ایرناپلاس گفت: در حال حاضر کلیات این نمایشگاه مورد بررسی قرار گرفته است و حتی مسئولان از ریز برنامه‌ها خبر ندارند. نمایشگاه کتاب بولونیا در ایتالیا امسال به صورت مجازی برگزار شد؛ باید در نظر داشت که این نمایشگاه فقط در حوزه خریدوفروش رایت فعال است؛ آیا ایران در نظر دارد برخی از برنامه‌هایش را از این نمایشگاه نمونه‌برداری کند؟
به گفته این ناشر، در دوره‌های پیشین نمایشگاه بین‌المللی کتاب، فعالیت گسترده‌ای در بخش بین‌الملل انجام نمی‌شد.
او ادامه داد: در فضای مجازی نیز می‌توان به همان اندازه فعالیت داشت؛ در مجموع فکر نمی‌کنم در بخش بین‌الملل بتوان فعالیت خاصی انجام داد، اما می‌تواند اتاق نمایش خوبی برای برای ناشرانی باشد که حوزه بین‌الملل فعالیت می‌کنند تا بتوانند آثار خود را به دیگر کشورها معرفی کنند. اما برای بازخورد مناسب، لازم است تا سایتی دو زبانه برای نمایشگاه کتاب تهران در نظر گرفته شود؛ البته فکر نمی‌کنم با توجه به امکانات و زمانی که برای آن در نظر گرفته شده است، عملی باشد. تا زمانی که این نمایشگاه برگزار نشود بسیاری از از سوال‌های ما بی‌جواب می‌ماند.
قدمی برای اقدامات بزرگ در آینده
به گفته مدیر انتشارات شمع‌ومه، نمایشگاه مجازی کتاب تهران می‌تواند برای ناشرانی که از کرونا آسیب دیده‌اند و بخشی از آنها در یک قدمی ورشکستگی قرار دارند، مانند مسکن عمل کند.
او با بیان اینکه هنوز برای برگزاری نمایشگاه کتاب تهران نظرسنجی میان ناشران انجام نشده است، گفت: بهتر است پیش از برگزاری نمایشگاه، نشستی با مسئولان داشته باشیم تا بتوانیم عملکرد ناشران در سطح بین‌الملل را در کتابی جمع‌آوری و به شکل مدرن در سایت، به دیگر کشورها عرضه کنیم. شاید این روند قدمی برای اقدامات بزرگ در آینده باشد و شاید همین حرکت باعث شروع اقداماتی در ادبیات ایران باشد.
ناشران دوران سختی را پشت سر می‌گذارند؛ گرانی پی‌درپی کاغذ، زینک و مواد اولیه تولید کتاب و پس از آن شیوع بیماری کووید-۱۹ و برگزار نشدن نمایشگاه کتاب در زمان مقرر، ادامه کار را برای بسیاری از آنان غیرممکن کرده است.
شحنه‌تبار درباره امکان برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت مجازی بیان کرد: در شرایط کنونی هر حرکتی که رونقی به بازار ناشران دهد، مفید است؛ نباید فقط منفی به این رویداد نگاه شود. این شرایط عجیب و غیرقابل پیش‌بینی، خاص ایران نیست و وقتی با همکاران غیرایرانی صحبت می‌کنم متوجه شدم که آنها هم مستاصل مانده و نمی‌دانند چه اتفاقی قرار است بیفتد. ناشران دیگر کشورها خود را تا آخر ۲۰۲۰ تسلیم کرده‌اند و برنامه‌ای ندارند.
او با بیان اینکه نمایشگاه مجازی نمی‌تواند جایگزین نمایشگاه فیزیکی کتاب شود، گفت: همه‌گیری بیماری به صورتی است که نمی‌دانیم تا چه زمانی ادامه خواهد داشت. هنوز نمی‌توانیم سیستم‌های مجازی رابه صورت صدد صد جایگزین نمایشگاه فیزیکی کنیم اما نمایشگاه تهران به طور حتم دستخوش تغییر خواهدشد.
نمایشگاه کتاب مجازی، اصلاح کننده نمایشگاه فیزیکی
سیدهادی حسینی‌نژاد، کارشناس کتاب با بیان اینکه میزان بالای وابستگی صنعت نشر با حلقه‌های متعدد، به یک رویداد و بیم ورشکستگی به‌دنبال برگزار نشدن آن، پرسش قابل تاملی است که باید مورد آسیب‌شناسی قرار بگیرد، با برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب موافقت کرد.
وی گفت: ایجاد پلتفرم و بستر لازم برای برگزاری نمایش‌های مجازی، خود سرمایه است و این بستر می‌تواند در نمایشگاه‌های دیگر استفاده شود؛ اما مهمترین دلیل برای موافقت من با برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب این است که با مجازی کردن بحث خریدوفروش کتاب، می‌توان نمایشگاه فیزیکی را اصلاح کرد تا فقط جایی برای نمایش تازه‌های نشر باشد و از فروشگاهی بودن خارج شود.
این کارشناس کتاب با به تصویر کشیدن نمایشگاه کتابی که در آن فروش اتفاق نمی‌افتد، توضیح داد: حتی در نمایشگاه کتاب، هر فرد می‌تواند کتاب‌های مورد علاقه را با گوشی خود یا به کمک غرفه‌دار به صورت اینترنتی سفارش دهد تا به آدرس مورد نظر او فرستاده شود. درواقع نمایشگاه کتاب تهران می‌تواند به‌طور هم‌زمان و در دو سطح مجازی و فیزیکی برگزار شود. در این روش ساکنان شهرها وشهرستان‌های دور هم می‌توانند با استفاده از بخش مجازی نمایشگاه، کتاب سفارش دهند.
کتابفروشیها مشتری‌های خاص خود را دارند
سی‌ودو دوره است که برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، موجب ضعیف‌تر شدن کتابفروشیها می‌شود. به گفته فعالان بازار کتاب، از طرفی اگر این نمایشگاه به صورت مجازی برگزار شود، نه تنها کتابفروشان تهران، بلکه کتابفروشان سایر شهرها و شهرستان‌ها را با خطری جدی مواجه خواهد کرد.
حسینی‌نژاد درباره تاثیر فروش اینترنتی بر کتابفروشیها گفت: هیچ چیزی نباید حذف شود، بلکه باید اصلاح و قانون‌مند شود. فروش اینترنتی که نباید حذف شود؛ بلکه تخفیف‌های غیرمتعارف باید حذف شود؛ ماندن در قید و بندهای سنتی باید حذف شود. کتابفروشیها نیز باید تغییر کنند و از فروش در فضای مجازی سهم داشته باشند. همچنین کتابفروشیها می‌توانند ظرفیت‌های دیگر خود رو تقویت کنند زیرا کتابفروشیها مشتری‌های خاص خود را دارند؛ یعنی افرادی که نمی‌خواهند اینترنتی خرید کنند.
او در بیان تفاوت خریدی که به شکل مجازی اتفاق می‌افتد و خرید از کتابفروشی بیان کرد: کتاب‌فروش باید تخصصی عمل کند؛ باید تولید محتوا و ارزش افزوده برای مشتری داشته باشد. شما در فضای مجازی، می‌توانید کتابی مشخص را از ناشر مشخصی تهیه کنید، اما وقتی به یک کتابفروشی مراجعه می‌کنید، چندین کتاب از چندین ناشر دیگر هم به مخاطب معرفی و پیشنهاد می‌شود که چه بسا از انتخاب اول او بهتر است.
به گفته حسینی‌نژاد، اگر نمایشگاه مجازی کتاب به برخی از کتابفروشان صدمه می‌زند، ایراد از نمایشگاه مجازی نیست، بلکه از نظام بازار نشر است. او ادامه داد: به نظر من خرید اینترنتی کتاب، تنها باید امکان دسترسی را برای مخاطب تقویت کند؛ اما صرفه اقتصادی را نه! یعنی خرید کتاب از فضای مجازی نه‌تنها نباید برای مخاطب چندان ارزان‌تر از رفتن به کتابفروشی محل سکونت و پرداختن بهای پشت جلد آن تمام شود؛ بلکه با احتساب هزینه ارسال، چه‌بسا گران‌تر نیز برای او تمام شود؛ زیرا هزینه‌های یک کتابفروشی آنلاین، به‌مراتب کمتر از کتابفروشیهای فیزیکی است و قانون باید مراقب باشد کتابفروشان فیزیکی ضربه نخورند.
ضرورت توجه به پلتفرم برگزاری نمایشگاه کتاب
سوی دیگر این تغییرات، مردم هستند؛ افرادی که عادت داشتند بخشی از خرید کتاب خود را از نمایشگاه کتاب انجام دهند؛ دانشجویانی که با استفاده از بن کارت‌ها می‌توانستند کتاب‌های بیشتری تهیه کنند. آیا آنها می‌توانند این گذر را به راحتی انجام دهند؟
علی مرادی یکی از افرادی است که هر سال به نمایشگاه کتاب می‌رفت. او به خبرنگار ایرناپلاس گفت: اگر در شرایط شیوع بیماری کرونا نمایشگاه کتاب برگزار می‌شد، به دلیل احتمال بالای ابتلا به آنجا نمی‌رفتم. اما برایم سوال پیش می‌آید که اگر بخواهم از چند ناشر خرید کنم، چطور همه کتاب‌ها را برای من می‌فرستند و آیا هزینه پست به صورت دولتی حساب خواهد شد؟ می‌دانم که دوره‌های پیش، پست با قیمت ارزان‌تر از همیشه، برای مخاطبان نمایشگاه خدمات ارائه می‌داد، آیا امسال هم این شرایط اجرا خواهد شد؟
سارا کریمی دیگر مخاطب نمایشگاه کتاب است؛ او همراه همسر و کودکش به این نمایشگاه می‌آمد و ساعاتی را در سالن‌های خاص کودکان می‌گذراند. او درباره احتمال برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت مجازی به خبرنگار ایرناپلاس گفت: به نظرم پلتفرم برگزاری نمایشگاه بسیار مهم است. با استفاده از اینترنت، ناشران جلسه‌های زنده‌ای در فضای مجازی برگزار می‌کنند، همچنین فروش اینترنتی دارند، نمایشگاه مجازی کتاب چه امکانات بیشتری برای ما خواهد داشت؟
این مخاطب، نمایشگاه مجازی کتاب را فقط در شرایط همه‌گیری بیماری کرونا قابل قبول دانست و ادامه داد: فضای مجازی فقط بخشی از واقعیت است. در زندگی نیاز ما بیش از هر اطلاعاتی، در معرض حال و هوا و فضا بودن است. حال و هواهایی متنوع و جاری که فارغ از ما در جریان باشد و ما را متاثر کند.
نمایشگاه کتاب تهران به صورت مجازی برای نخستین بار برای جلوگیری از بالا رفتن آمار ابتلا به بیماری کووید-۱۹ برگزار خواهد شد. نمایشگاهی که باید علاوه بر رفع نیازهای مخاطب برای خرید با یارانه، دسترسی آسان و امکان ارسال کتاب با کمترین هزینه، نشست‌های پیرامونی فعالان حوزه نشر را پوشش دهد و بتواند زمینه مناسبی برای ارائه عملکرد ناشران ایرانی برای سایر کشورها ایجاد کند.
همچنین مسئولان باید برنامه‌ای جدی برای کتاب‌های آفست و قاچاق و ناشرانی که در این حوزه فعال هستند، داشته باشند زیرا هر دوره تعدادی از ناشران کتاب‌ساز از نمایشگاه جمع‌آوری می‌شدند. به نظر اجرای نمایشگاه کتابی با چنین ویژگی‌هایی دشواری‌های بسیاری به همراه داشته باشد اما غیرممکن نیست.
گزارش از آیدین پورخامنه
نظر شما