چگونه از چهارمین واردکننده گندم به خودکفایی رسیدیم؟

به گزارش ایرناپلاس، رئیس جمهوری در اوایل ماه جاری در مراسم بهره‌برداری از سه طرح ملی وزارت جهاد کشاورزی با تأکید بر اهمیت خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک کشاورزی گفت: خوشبختانه در محصولات استراتژیک مانند گندم امسال نیز خودکفا خواهیم بود و امیدواریم در محصولات دیگر هم امسال تلاش بیشتری انجام دهیم و همانگونه که تاکنون کشاورزان توانسته‌اند ایران را سرسبز کرده و نیازمندی‌های ملت را به صورت حداکثری تأمین کنند، شاهد باشیم امسال و سال آینده با محصولات بیشتر کشاورزی و استفاده بهتر از آب و خاک شاهد تحول مثبت دیگری در محصولات کشاورزی باشیم.

حسن روحانی همچنین دوشنبه ۶ مردادماه در نشست تولیدکنندگان و فعالان صنایع پتروشیمی و فولاد کشور گفت: ما بخش عمده گندم را از خارج می‌خریدیم امروز برای تامین گندمی که مورد نیاز مردم هست، هیچ نیازی نداریم. البته ممکن است برای بخش صنعتی، مقداری از جایی بخریم و وارد کنیم اما برای نیاز مردم و نان مردم خودکفا هستیم. در سال ۹۹ خودکفا هستیم و در سال‌های ۹۵ تا ۹۸ نیز خودکفا بودیم. در واقع ما ۵ سال پشت‌سرهم در گندم خودکفا هستیم.
رییس جمهوری افزود: پیش از انقلاب در یک زمان‌هایی که جمعیت کم بوده ممکن است گندم به اندازه کافی وجود داشته است؛ با این حال بعد از انقلاب در یک یا دو سال خودکفایی داشتیم اما هیچ وقت نبوده که ۵ سال متوالی خودکفایی ایجاد کنیم.

ایران، یکی از تولیدکنندگان قابل توجه محصولات کشاورزی در سطح جهان است و در محصولات متنوع کشاورزی، بین ۲۰ تولیدکننده عمده جهان قرار دارد. به‌عنوان نمونه، آمارهای سازمان جهانی خواروبار یا فائو در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد ایران سومین تولیدکننده بادام، سومین تولیدکننده خرما، پنجمین تولیدکننده سیب و سیزدهمین تولیدکننده بزرگ گندم در سطح جهان بوده است.

تولید داخلی و ذخیره‌سازی برخی محصولات کشاورزی به‌دلیل اهمیت ویژه آنها در امنیت غذایی جامعه، مورد توجه دولت‌های مختلف در سراسر جهان است.
وزارت جهاد کشاورزی نیز در ادوار مختلف، همواره خودکفایی در محصولات استراتژیک و اقلام ضروری محصولات کشاورزی را در دستور کار خود قرار داده زیرا این موضوع به امنیت غذایی خانوار و سلامت جامعه گره خورده است.

محصولاتی مانند گندم، جو، ذرت، دانه‌های روغنی، چغندر قند و نیشکر، گوشت مرغ و گوشت قرمز، شیر و تخم مرغ، در سال‌های مختلف، به‌عنوان اهداف این وزارتخانه برای دستیابی به سطوح بالای تولید و خودکفایی، مورد توجه قرار گرفتند.
در بین محصولاتی که خودکفایی در تولید آنها در طول سال‌های پی‌درپی به‌عنوان یک هدف مورد توجه بود، خودکفایی در تولید گندم در اوایل دهه ۱۳۸۰ محقق شد، پس از چند سال از دست رفت و دوباره در نیمه دوم دهه ۱۳۹۰ به دست آمد.

از خودکفایی تا رتبه چهارمی واردات
اهمیت خودکفایی در تولید گندم تا جایی است که در سال ۱۳۸۱ «طرح گندم» به یکی از اولویت‌های وزارت جهاد کشاورزی تبدیل و در سال ۱۳۸۳ با عبور تولید از حدود ۱۴ میلیون تن گندم، جشن خودکفایی تولید این محصول برگزار شد. با این حال حفظ این هدف تحقق‌ یافته در سال‌های پس از آن ادامه نیافت.

عوامل متعددی در از دست رفتن خودکفایی گندم در کشور مؤثر بودند. برخی از این عومل، قابل کنترل و برخی دیگر غیر قابل کنترل بودند. به‌عنوان نمونه عوامل محیط زیستی مانند خشکسالی در سال زراعی ۸۷-۱۳۸۶ بر سطح تولید محصولات کشاورزی از جمله گندم قابل توجه بود.

به‌جز عوامل محیط زیستی که خارج از کنترل هستند، عوامل اقتصادی نیز در تغییر جایگاه ایران از کشوری خودکفا در زمینه تولید گندم به یکی از واردکنندگان این محصول زراعی تأثیرگذار بود.
سیاست‌های نادرست قیمتی در نیمه دوم دهه ۱۳۸۰ موجب شد کشاورزانی که در سال‌های گذشته با صرف منابع دولتی آموزش‌دیده و با امکاناتی مانند تجهیزات کشاورزی و سیستم‌های آبیاری بهینه کشور را به خودکفایی در زمینه تولید گندم رسانده بودند، دیگر اقبالی به تولید این محصول نداشته باشند.
 

در مجموع ایران که در سال ۱۳۸۳ با تولید بیش از ۱۴.۵ میلیون تن گندم در تولید این محصول استراتژیک کشاورزی به خودکفایی رسیده بود، در سال ۱۳۸۸ با واردات بیش از ۵.۴ میلیون تن گندم، به چهارمین واردکننده بزرگ این محصول در جهان تبدیل شد.
ایران که در سال ۱۳۸۳ با تولید بیش از ۱۴.۵ میلیون تن گندم در تولید این محصول استراتژیک کشاورزی به خودکفایی رسیده بود، در سال ۱۳۸۸ با واردات بیش از ۵.۴ میلیون تن گندم، به چهارمین واردکننده بزرگ این محصول در جهان تبدیل شد.
با این حال، مجموعه اقدامات انجام‌شده از سال ۱۳۹۲ تاکنون موجب شد تولید داخلی گندم بار دیگر در سال ۱۳۹۴ و پس از ۱۱ سال به سطح نخستین سال خودکفایی برسد. همچنین در سال بعد از آن یعنی سال ۱۳۹۶ با رسیدن سطح تولید گندم به حدود ۱۴.۶ میلیون تن، ایران توانست از وابستگی به واردات گندم و فهرست ۲۰ کشور اصلی واردکننده این محصول با اهمیت کشاورزی خارج شود.

به‌طور کلی آمارها نشان ‌دهنده افزایش ۱۳.۴ میلیون تنی حجم تولید گندم در سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۷ هستند. علاوه بر این، دولت به‌عنوان یکی از خریداران اصلی گندم از ابتدای سال جاری بیش از هفت میلیون و ۷۰۰ هزار تن گندم را به‌صورت تضمینی از کشاورزان خریداری کرده است.

چرا با وجود بازگشت به‌ سطح خودکفایی، همچنان واردکننده هستیم؟
حجم ذخایر گندم در کشور همواره به‌صورتی تنظیم می‌شود تا از وجود مقادیر مازاد نیاز، برای مدتی در حدود چهار تا پنج ماه اطمینان حاصل شود. در واقع، حتی با وجود خودکفایی در تولید داخلی گندم، حجم واردات به صفر نمی‌رسد، بلکه محصول وارداتی برای ذخیره به سیلوها فرستاده می‌شود.

علاوه بر این، شیوع کرونا موجب شده توجه کشورهای صادرکننده محصولات کشاورزی و مواد غذایی بیش از پیش به مصرف داخلی جلب شود و منطقی است در چنین شرایطی، دولت برای افزایش ذخایر مازاد گندم که بخشی از آن با واردات تأمین می‌شود اقدام کند.

تأثیر ویروس کرونا بر کشاورزی، زنجیره تأمین غذا و امنیت غذایی موجب شد کشورهای مختلف برای تضمین امنیت غذایی شهروندان خود اقدامات گوناگونی را در پیش گیرند تا جایی که برخی کشورها برای تأمین نیاز داخلی خود، صادرات محصولات کشاورزی را متوقف کردند.
پیش از این، فارین پالیسی از توقف صادرات غلات توسط روسیه، از ماه آوریل (اردیبهشت) تا ژوئن (خرداد) خبر داده بود. این تصمیم روسیه به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گندم جهان، تأثیر قابل توجهی بر امنیت غذایی طرف‌های تجاری آن خواهد داشت.
علاوه بر این، مصر که بزرگ‌ترین واردکننده گندم است، واردات غلات را افزایش و صادرات حبوبات را متوقف کرده است. بنابراین، واردات گندم در شرایط کنونی نه‌تنها در تضاد با خودکفایی در تولید نیست، بلکه گامی مؤثر در حفظ امنیت غذایی جامعه است.

براساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی، امسال ضریب خوداتکایی گندم بیش از ۱۰۲ درصد پیش‌بینی می‌شود. با این حال نیاز کشور به گندم حدود ۱۳ میلیون تن برآورد شده و تولیدات کشور در این سال‌ها تا اندازه‌ای برابر با همین مقدار بوده است. به عنوان مثال سال گذشته ۱۳.۷ میلیون تن گندم تولید شد و امسال نیز پیش‌بینی می‌شود این میزان به حدود ۱۴ میلیون تن برسد.

گندم از بودجه خط خورد؟
بر اساس اطلاعات سازمان برنامه و بودجه کشور، در پیش‌بینی اهداف کمّی طرح گندم که در سال ۱۳۸۱ با هدف خودکفایی در تولید گندم کلید خورد، سال ۱۳۸۸ به‌عنوان سال پایانی این طرح در نظر قرار گرفته بود. با این حال، این طرح تا سال ۱۳۹۳ ادامه یافت. لازم است توجه شود که پایان این طرح به‌معنای روی ‌برگرداندن دولت از گندم در بوجه نبود.

با پایان طرح گندم و از سال ۱۳۹۴، بخشی از اعتبارهای مربوط به تولید گندم، دستیابی به خودکفایی و حفظ آن، در ذیل سایر برنامه‌های تعریف‌ شده برای وزارت جهاد کشاورزی از جلمه «ارتقای ضریب خوداتکایی در تولید محصولات راهبردی کشاورزی» که دارای اهداف کمّی مشخص ‌شده و مدون است، تخصیص یافته. تفاهم‌نامه‌هایی بین سازمان برنامه و وزارت کشاوزی در رابطه با این طرح از سال ۱۳۹۴ به‌بعد در دسترس بوده و بودجه مرتبط با ارتقای تولید گندم، هر ساله بر اساس عملکرد تخصیص یافته است.

در واقع، بودجه ردیف خود کفایی گندم در قالب‌های دیگری برای حمایت بخش کشاورزی و تولید گندم آورده شده است. بخشی از آن در قالب ضریب خوداتکایی محصولات کشاورزی دیده شده، بخشی از آن در قالب طرح مکانیزاسیون اعمال شده و بخشی از آن نیز برای نهاده ها به منظور تامین بذر اختصاص داده شده است.

طبق اعلام وزارت جهاد کشاورزی، تا اوایل مردادماه امسال در خرید تضمینی گندم، حدود ۸۸ درصد مجموع خرید سال گذشته تحقق یافته و این در شرایطی است که تا آخر آبان‌ماه خرید ادامه دارد. تا این مدت، ۱۰ درصد نسبت به مدت مشابه سال پیش، خرید بیشتری انجام شده است.