«پایتخت کتاب ایران» عنوان طرحی است که برمبنای آن هر سال شهری به‌عنوان پایتخت کتاب انتخاب می‌شود. شاید گفته شود که طرح از پایتخت جهانی کتاب، الگوبرداری شده، اما از نظر ساختار اجرایی همخوانی‌های زیادی با شرایط فعالیت فرهنگی در ایران پیدا کرده است.
عنوان پایتخت کتاب جهان از سال ۲۰۰۱ میلادی به این‌سو هر ساله از سوی سازمان یونسکو به شهری داده می‌شود که در راه تقویت جایگاه کتاب و خواندن آن کوشش شایانی کرده باشد. هدف یونسکو این است تا از این طریق در آن سال به اجرای برنامه‌های فرهنگی مرتبط با کتاب بپردازد و از این راه، در مردم شوق مطالعه ایجاد کند. این انتخاب هیچ جایزه مالی را برای برگزیده آن دربر ندارد؛ بلکه تصدیق بهترین برنامه اختصاص داده شده به کتاب و کتابخوانی است.
ششمین برنامه انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران به همراه ششمین جشنواره روستاها و عشایر دوستدار کتاب ایران، از ابتدای تیر۹۸ با اعلام فراخوان آن از سوی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب با همکاری نهادها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی فعالیت می‌کند. با اعلام فراخوان، ۱۷۱ شهر آثار و مستندات خود را به دبیرخانه مرکزی ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارسال کردند.
کیفیت آثار ارسالی در این دوره نسبت به دوره‌های گذشته از رشد قابل توجهی برخوردار بود؛ به‌گونه‌ای که داوران مراحل نخستین این طرح، خلاف روال سال‌های گذشته که ۲۰ شهر را به‌عنوان شهرهای راه‌یافته به مرحله نیمه‌نهایی انتخاب می‌کردند، در این دوره ۳۸ شهر را برای این مرحله انتخاب و به دبیرخانه معرفی کردند که پس از داوری در مرحله نیمه‌نهایی، پنج شهر اوز، بم، شهر ری، شیراز و رفسنجان به مرحله نهایی این برنامه راه یافتند.
جلسه داوری نهایی ششمین برنامه انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران هشتم بهمن ۱۳۹۸ برگزار شد و پس از ارزیابی و داوری هیأت‌داوران، از میان پنج شهر، شیراز به‌عنوان ششمین پایتخت کتاب ایران در سال ۱۳۹۹ انتخاب شد و شهرهای اوز، بم، شهرری و رفسنجان، به‌عنوان شهرهای خلاق کتابخوانی ایران معرفی شدند.
شهرهای شرکت کننده در شش دوره انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران
مردمی شدن اجرای برنامه‌ها، وزارتخانه را به حوزه نظارت بازمی‌گرداند
اقدام‌های فرهنگی بعد از انتخاب یک شهر به‌عنوان پایتخت کتاب شروع می‌شود؛ فعالیت‌هایی که موجب افزایش سرانه کتابخوانی، رونق کتاب‌فروشی‌ها و ساخت و تجهیز کتابخانه‌ها می‌شود.
ابراهیم حیدری، مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره اقدام‌هایی که در شهری که به‌عنوان پایتخت کتاب انتخاب می‌شود، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: چهار برنامه پایتخت کتاب ایران، جشنواره روستاها و عشایرِ دوستدار کتاب، جشنواره تقدیر از مروجان کتابخوانی و جام باشگاه‌های کتابخوانی از عمده فعالیت‌های شبکه ترویج کتابخوانی ایران است.
در دل این برنامه‌ها، فعالیت‌های دیگری نیز شکل گرفت و مانند ترویج کتابخوانی در زندان‌ها، حمایت از کتابخوانی در حاشیه شهرها و پویش‌های کتابخوانی که در شهرهای مختلف داشتیم.
به گفته حیدری، هدف از اجرای برنامه پایتخت کتاب، جذب و جلب منابع بومی در حوزه کتاب و کتابخوانی است که منجر به هم‌افزایی دستگاه‌های مرتبط با کتاب و کتابخوانی شود.
او توضیح داد: در مجموعه‌ای از دستگاه‌های این حوزه با متولی‌گری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همکاری نهادهایی مانند نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، شهرداری، کتابخانه ملی و ... و با هم‌افزایی میان دستگاه‌ها تلاش شد تا بتوانند مجموعه برنامه‌های خود را در حوزه کتاب و کتابخوانی پیش ببرند و منابع بخش خصوصی را نیز جذب کنند.
یکی دیگر از اهداف این بود که این برنامه‌ها توسط مردم و بخش خصوصی انجام شود و وزارت ارشاد به حوزه نظارت و برنامه‌ریزی خود برگردد.
انتخاب شهر به‌عنوان پایتخت کتاب موجب جذب حامی مالی می‌شود
هر سال به تعداد شهرهایی که برای کاندیداتوری پایتخت کتاب اعلام آمادگی می‌کند، افزوده می‌شود، زیرا این برنامه موجب رشد فرهنگی و اقتصادی شهر خواهد شد.
مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی دراین‌باره توضیح داد: در چند سال گذشته برنامه‌ها با استقبال ۸۰۰ شهر همراه بود و سبب شد منابع بومی، محلی و خصوصی در دو بخشِ تقویت کتاب‌فروشی‌ها، ناشران و ساخت کتابخانه‌ها و همچنین بحث ترویج کتابخوانی مانند برنامه‌های ترویج کتابخوانی مانند نقدها و جشنواره‌ها و همین‌طور شبکه‌سازی میان شهرداران، رفتگران و تاکسی‌داران در حوزه کتاب و کتابخوانی کنار هم فعالیت کنند.
احساس می‌کنیم با برنامه پایتخت کتاب به بخشی از این اهداف رسیدیم. امسال در حال برنامه‌ریزی برای اجرای برنامه‌های مرتبط با ترویج کتاب و کتابخوانی به‌صورت مجازی هستیم.
به گفته حیدری، اجرای برنامه‌های پایتخت کتاب موجب بالا رفتن مطالبه عمومی مردم از بدنه حاکمیت شده است. او درباره خواسته‌های مردم بیان کرد: مردم می‌خواهند در راه ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی، به رونق گرفتن فعالیت‌ها دولت کمک کند. به نتایج خوبی رسیدیم.
برای نمونه در نتیجه فعالیت مردم، خیران و جایزه‌هایی که برای این فعالیت‌ها در نظر گرفته شده بود، یک کتابخانه در روستای فرسش افتتاح شد که یکی از روستاهای دور افتاده استان لرستان است.
شهر یزد سال گذشته پایتخت کتاب ایران بود و فعالیت‌های متنوعی در آن انجام شد. حیدری با اشاره به چند فعالیت گفت: همچنین در یزد یک کتابخانه که بعد از سال‌ها نیمه‌کاره مانده بود به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های عمومی آماده افتتاح است، اما به علت شرایط خاص ناشی از همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ هنوز افتتاح نشده است.
در شهر یزد پارسال بیش از ۱۵۰۰ باشگاه کتابخوانی تشکیل شد. بیشترین فروش کتاب در طرح‌های پاییزه و زمستانه در کتاب‌فروشی‌های یزد بود. اجرای طرح پایتخت کتاب در این شهر سبب شکل‌گیری رقابت فرهنگی میان شهرها و روستاهای یزد شده است. انتخاب شهر به‌عنوان پایتخت کتاب و ارزش‌های معنوی آن، سبب شد بسیاری از نهادهای خصوصی به کتاب و کتابخوانی کمک کنند.
افزایش سرانه کتابخوانی در شهر پایتخت کتاب
کرونا سبب عقب افتادن اجرای برنامه‌های پایتخت کتاب در شیراز شده است. آن‌هم در حالی که هنوز از یزد به‌عنوان پایتخت سابق کتاب توسط نهادهای خصوصی و مردمی حمایت می‌شود.
حیدری گفت: تشکل‌های مردمی در یزد افزایش پیدا کرده و ترویج کتاب و کتابخوانی موجب انسجام میان همه بخش‌های محلی شده است.
کتاب تنها ابزاری است که همه به آن نگاه مثبت دارند و از این طریق توانستیم بخشی از یارانه‌های معاونت فرهنگی را که پیش از این در پایتخت خرج می‌شد، در شهرهای پایتخت کتاب و در سایر فعالیت‌ها هدایت کنیم که مردم آن شهر بتوانند از این ظرفیت استفاده کنند.
به گفته حیدری، فروش کتاب در کتاب‌فروشی‌ها و نمایشگاه‌های استانی، همچنین سرانه کتابخوانی شهر پایتخت کتاب افزایش یافته است.
او افزود: با تشکیل شهرهای دوستدار کتاب به‌عنوان نهاد مردمی که بتواند پشتیبان مردمی برای برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و بازوی اجرای دولت باشد، توانستیم شهرها را رصد و شهرهای دیگر را ترغیب کنیم تا بتوانند این برنامه‌ها را اجرایی کند تا نهادهای عمومی و بخش خصوصی بتواند در حوزه فرهنگ، کتاب و کتابخوانی بیشتر فعالیت کنند، زیرا از سیاست‌های نظام است و رهبری به آن تأکید دارد.
رسانه‌ها از مسئولان بیشتر مطالبه‌گری کنند
مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی درباره مشکلاتی که در این چند سال با آنها مواجه شده است، توضیح داد: هر فعالیت فرهنگی و جدید مشکلات خاص خود را دارد. انتظار ما این است که مسئولان و رسانه ملی کمک کنند، مطالبه‌گر باشند، رسانه‌ها از مسئولان بیشتر مطالبه‌گری کنند تا افراد برگزار کننده این طرح دنبال بهتر انجام شدن آن باشند.
حیدری با اشاره به لزوم توجه شهرداران، فرمانداران و دهیاران و حتی نمایندگان مجلس به حوزه کتاب و کتابخوانی ، ادامه داد: کتاب یکی از زنجیره‌های مهم است که می‌تواند به توسعه متوازن فرهنگی و اقتصادی کشور کمک کند. اگر بخواهیم توسعه متوازن داشته باشیم باید حوزه فرهنگ توسط شهرداران و فرمانداران و دهیاران تقویت شود؛ به‌خصوص رسانه ملی که می‌تواند در بخش تبلیغ و ترویج کمک کند.
نظر شما