مجلس در روزهای پایانی خود، حذف صفر از پول ملی را که اولین بار در دهه ۱۳۸۰ به‌طور جدی مطرح شد، تصویب کرد و حالا توپ این دایره‌های توخالی در زمین بانک مرکزی است. با این تغییر، هر ۱۰هزار ریال فعلی معادل یک تومان می‌شود و واحد کوچک‌تر، «قران» خواهد بود که هر صد تای آن برابر یک تومان است.
درباره تجربه‌های حذف صفر از پول ملی در کشورهای مختلف زیاد خوانده و شنیده‌ایم. اصلاح واحد پول تنها به حذف صفر خلاصه نمی‌شود. تغییر واحد پول کشورهای عضو اتحادیه اروپا به یورو نیز یکی از مثال‌های اصلاح واحد پولی است. در سال‌های اخیر، تغییر واحد پول به‌دلیل تشکیل اتحادیه‌ها، استقلال کشورها و ساده‌سازی محاسبات انجام شده است. سابقه اصلاح واحد پول به قرن ۱۹ میلادی باز می‌گردد و یکی از آخرین موارد آن، در سال ۲۰۱۸ در کشور موریتانی انجام شده است.
اولین اسکناسی که صفرهایش را از دست داد
بیش از ۲۰۰ سال پیش زمانی که پشتوانه پول، فلزات گرانبهایی مانند طلا و نقره بود، با تغییر ذخایر طلا و نقره هر کشور، ارزش پول نیز تغییر می‌کرد. اولین موارد اصلاح واحد پول در قرن بیستم، به تجربه آلمان باز می‌گردد که پس از جنگ جهانی اول انجام شد. آلمان‌ها که ملزم به جبران غرامت جنگی کشورهای آسیب‌دیده بودند، باید این هزینه‌ها را به‌صورت طلا یا ارزهای خارجی پرداخت می‌کردند.
آلمان برای پرداخت این بدهی‌ها ناچار به قطع رابطه پول ملی و طلا شد و آغاز به چاپ پول بدون پشتوانه‌ای کرد که با نام «مارک کاغذی» شناخته می‌شد. اقدامی که به‌سرعت ارزش پول این کشور را کاهش داد و موجب بروز ابرتورمی شد که در آن تقریباً هر چهار روز قیمت‌ها دو برابر می‌شد و در نهایت تعداد صفرهای مارک کاغذی را به ۱۲ عدد رساند؛ کاغذهای چند تیریلیونی که البته ارزش چندانی نداشتند.
با این حال، پس از کنترل نرخ تورم و اصلاحات اقتصادی در سال ۱۹۴۸ و با معرفی مارک جدید در هر دو بخش شرقی و غربی آلمان، یادگار ابر تورم از پول آلمان‌ها حذف شد.
صفرهایی که در ۲۰ سال گذشته حذف شدند
بر اساس اطلاعات صندوق بین‌المللی پول در دو دهه گذشته نیز مواردی از اصلاح واحد پول در کشورهای مختلف انجام شده است. بر این اساس، موریتانی در سال ۲۰۱۸ یک صفر از پول ملی خود برداشت. در سال ۲۰۰۷ نیز سودان با حذف دو صفر از دینار سودان، پوند سودان را به گردش انداخت.
در سال ۲۰۰۴ سورینام سه صفر از واحد پول ملی خود حذف و دلار سورینام را معرفی کرد. زامبیا در سال ۲۰۱۳ سه سفر از پول ملی خود حذف کرد. سائوتومه و پرنسیپ که جزیره‌ای کوچک در خلیج گینه در غرب قاره آفریقاست در ۲۰۱۹ سه صفر از پول ملی خود را حذف کرد.
رومانی، موزامبیک، زیمبابوه، غنا و بلاروس از کشورهایی هستند که طی سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷، با حذف چهار صفر از پول ملی، واحد پول خود را اصلاح کردند. واحد پول در دو همسایه شمالی کشورمان یعنی آذربایجان و ترکمنستان، نام مشترکی دارد؛ منات. این دو کشور به‌تریتب در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۹ واحد پول خود را به‌طور مشابهی تغییر دادند. در هر دو کشور، «منات» جدید معرفی شد که معادل ۵۰۰۰ منات قدیم است.
ترکیه با حذف ۶ صفر، یکی از تغییرات موفقیت‌آمیز واحد پول ملی در ۲۰ سال گذشته را تجربه کرده و ونزوئلا با تلاش‌های چندباره، بیشترین تلاش ناموفق را برای این تغییر داشته است. آخرین تلاش ونزوئلا برای اصلاح واحد پول، مربوط به سال ۲۰۱۸ و حذف پنج صفر است. محسن مهرآرا، استاد اقتصاد دانشگاه تهران در بخشی از یک مقاله علمی-پژوهشی که در سال ۱۳۹۳ به‌طور مشترک با مهدی خندان سویری نوشته و منتشر شده، به بررسی تجربه ترکیه و ونزوئلا در این زمینه پرداخته است.
چرا تجربه ترکیه و ونزوئلا در حذف صفر متفاوت است؟
در این مقاله، تغییر واحد پول ترکیه به‌عنوان بخشی از اصلاح ساختار نظام پولی با کمک برنامه صندوق بین‌المللی پول و سیاست مبارزه با تورم، مورد توجه قرار گرفته است. بر این اساس، سه عامل بنیادین برای توسعه زیرساخت‌های سیاست پولی ترکیه توسط بانک مرکزی این کشور، «سیاست قاطع هدف‌گیری تورم و تعیین نرخ بهره ماهانه توسط کمیته سیاست پولی»، «سیاست نرخ ارز شناور» و «افزایش ذخایر ارزی» عنوان شده است.
استقلال بانک مرکزی در مبارزه با تورم و تعیین نرخ بهره و عدم دخالت دولت و بانک مرکزی در تعیین نرخ ارز، از دلایل موفقیت ترکیه در بهبود سیاست‌های پولی این کشور هستند که موجب شدند ترکیه با نرخ‌های لجام‌گسیخته تورم خداحافظی کند و در نتیجه، نیازی به پول‌های درشتی مثل ۲۰ میلیون لیر نداشته باشد. در واقع، اصلاح واحد پول در این کشور، راهکاری برای حذف صفرهایی بود که در دوره‌های تورم سه رقمی، به‌دلیل افزایش قیمت کالا و خدمات، تقاضا برای پول نقد با ابعاد بزرگ را بالا برده بود.
تجربه ونزوئلا در نقطه مقابل ترکیه قرار دارد. نرخ برابری دلار زیمبابوه به دلار آمریکا در زمان استقلال این کشور یعنی سال ۱۹۸۰، برابر با ۱.۲۵ بود، اما به‌دنبال بحران‌های اقتصادی و تورم شدید در سال ۲۰۰۶ این نرخ به ۱۰۰ تریلیون دلار زیمبابوه رسید، یعنی عدد یک و ۱۴ صفر در مقابل آن برابر با یک دلار بود.
زیمبابوه کشوری است که با نرخ‌های تورم باور نکردنی مواجه شده و ارقام چند هزار درصدی را در نرخ تورم خود دیده است. با این حال، سیاست‌گذار پولی گام آخر اصلاحات را می‌بینید و هر بار تلاش می‌کند با حذف چند صفر، اوضاع را سر و سامان دهد. غافل از اینکه اصلاح واحد پولی، آخرین گام پس از به هدف نشستن سیاست‌های کنترل تورم است. این نحوه برخورد با مسئله، یادآور عبارتی است که اقتصاددانان داخلی به‌کار می‌برند: اقدامات آرایشی در اقتصاد.
آیا حذف صفر از پول ملی اقدامی غیرضروری است؟
تغییر واحد پول ملی موضوع موردعلاقه سیاستمداران ایرانی است و از اواسط دهه ۱۳۸۰ بارهای مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. اقدامی که تأثیری بر نرخ تورم ندارد و صرفاً محاسبات را آسان‌تر می‌کند. تجربه ترکیه نشان می‌دهد حذف صفر، گامی پس از کنترل تورم است و در مقابل، ونزوئلا به دلیل شکست در مهار تورم، ناچار می‌شود هر چند سال یک‌بار دستی به سر و روی بولیوار بکشد تا صفرهای زائدش را حذف کند. با این حال، باید دید این اقدام در ایران و در دورانی که با یکی از بالاترین نرخ‌های تورم سالانه در ۴۰ سال اخیر یعنی ۴۱.۲ درصد مواجه بودیم، چه تأثیری از خود به‌جای می‌گذارد.
نظر شما