مردم همیشه نسبت به اخبار هنرمندان و کلا افراد معروف حساس و کنجکاو هستند. چند سالی است که شایعه درگذشت هنرمندان پیشکسوت در فضای مجازی به‌سرعت منتشر می‌شود و بعد از دقایقی تکذیب می‌شود.
همه خبر داریم که استاد محمدرضا شجریان سال‌هاست در بستری بیماری به سر می‌برند. اما متأسفانه غروب روز جمعه و در بحبوحه خبرهای انتخابات و کرونا، خبر درگذشت وی دست‌به‌دست چرخید و عده‌ای جلوی بیمارستان تجمع کردند، تا جایی که همایون شجریان در اینستاگرام این خبر را تکذیب کرد و حتی مجبور شد در بیمارستان حاضر شود و حضوری توضیح دهد تا مردم باور کنند. پیش از این هم شایعاتی درباره فوت محمدعلی کشاورز و دیگر هنرمندان پیشکسوت منتشر شده بود.
اما چرا ما شاهد تکرار این ماجرا به‌صورت گسترده هستیم؟ با دکتر احسان شاه‌قاسمی؛ استاد ارتباطات و عضو هیئت دانشگاه تهران و جلال خوش‌چهره؛ روزنامه‌نگار این مسئله را در میان گذاشتیم؛
کالای گران‌قیمتی به نام توجه
احسان شاه‌قاسمی درباره ولعی که رسانه‌ها برای انتشار اخبار هنرمندان دارند، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: این مسئله کمی پیچیده است. به دلیل اینکه در اینجا یک عامل دخیل نیست و مانند سایر امور انسانی عوامل مختلفی سهیم است. اما منظور فقط عوامل معمولی نیست، بلکه عوامل انسانی هم هست. ما در جهانی زندگی می‌کنیم که توجه، بیش از همیشه یک کالای گران‌قیمت است. یعنی سعی می‌شود که توجه افراد زیادی را حتی با انجام اعمال دون شأن یا مشمئز کننده جلب کنند. مثلاً دختری در ژاپن که لاغراندام هم هست، یکدفعه هشتاد ساندویچ را با هم می‌خورد یا فردی نیمه برهنه در استخر آب یخ‌زده می‌پرد. اگر با اینها توجه بگیرید، می‌توانید به پول تبدیلش کنید. بنابراین در تمام جهان و بیشتر در ایران رقابت شدید بر سر توجه وجود دارد، رسانه‌ها مجبور هستند که در این رقابت برنده شوند.
یعنی اگر بخواهند در محیط رسانه‌ای، زنده بمانند مجبور هستند در این رقابت شرکت کنند، دروغ بگویند یا دست کم دروغی را که بتوان بعدها آن را تکذیب کرد، مرتکب شوند؛ البته من نمی‌گویم رسانه‌ها عمداً این کار را انجام می‌دهند. اما گاهی اوقات ممکن است مسئله‌ای دو پهلو باشد و بخواهند از آن استفاده‌ای کنند و به حوزه خود تکانی بدهند. مثل همین اتفاقی که افتاد و برای اولین بار یک سایت خبری خبر درگذشت استاد شجریان را منتشر کرد و چون وقتی سایت خبری مطلبی می‌نویسد به دلیل اینکه توقع ما این است که این سایت تیم حرفهای روزنامه‌نگاری دارد، به‌سرعت در شبکه‌های اجتماعی وایرال می‌شود.
مسئله‌ای جهان شمول
وی در ادامه با اشاره به اینکه ما آموخته‌ایم که به مرجع خبر خیلی توجه کنیم، افزود: اما از طرفی هم یاد گرفته‌ایم از روابط شخصی‌مان برای اینکه خود را نشان دهیم یا خودابرازی کنیم، استفاده کنیم که بگوییم ما اهمیت داریم، حرفهای ما مهم است، به جاهای مهمی وصل و نفر اول هستیم. این مسئله‌ای است که در کشور ما و حتی در کشورهای دیگر هم وجود دارد.
جامعه‌ای که در آن با دروغ پول به دست می‌آید
«بحث توجه و پول یک مسئله مهم است. من به‌عنوان یک استاد دانشگاه اگر توجهات را در صفحه اینستاگرام خود مسیردهی کنم کسی نیست که پولی دهد. اما این را می‌دانم که خودآگاه یا ناخودآگاه اعتبار من بالا می‌رود و این اعتبار یک جایی به پول ترجمه می‌شود که این نکته بسیار مهمی است. یعنی شما با گرفتن توجه حتی با دروغ، در این جامعه می‌توانید پول به دست آورید و متأسفانه در کشور ما پول اهمیت صد چندان پیدا کرده است.»
مشکلی که با فرهنگ حل می‌شود
این کارشناس ارتباطات در پاسخ به این پرسش که چرا دو اصل صحت و دقت که از سرعت مهم‌تر است امروز نادیده گرفته می‌شود، بیان کرد: قبلا خیلی بیشتر به این موضوع اهمیت داده می‌شد. اما مسئله این است که در یک رقابت سخت هستید که هست و نیست شما به آن ارتباط داد. وقتی هست و نیست شما به ماندن در کورس رقابت بستگی دارد، گاهی ممکن است برای زنده ماندن تصمیم بگیرید که اخلاق را رعایت نکنید و متاسفانه این جواب می‌دهد. یعنی این خاص کشور و منطقه ماست، که اگر شما دروغ بگویید خیلی آسیب نمی‌بینید. نمی‌گویم اصلا آسیب نمی‌بینید، اما بسیار اندک است. بنابراین کاملا این عمل منطقی است نه اخلاقی.
ما بحث عملگرایانه می‌کنیم. برای سایتی که تازه یا مدت کوتاهی است تاسیس شده و دنبال جلب مخاطب است این کاملا منطقی است و البته اخلاقی نیست که گاهی برای کشاندن مخاطب دروغ بگوید. اگر رسانه‌ای زیاد دروغ بگوید مخاطبانش ریزش زیادی خواهند داشت. اما اگر رسانه‌ای هرازگاهی به نقل از دیگران دروغ بگوید و بعد تکذیب کند آسیب نمی‌بیند که هیچ، بلکه رسانه را هم تقویت می‌کند. من با مصاحبه یا درس دادن سرکلاس این مشکل را نمی‌توانم حل کنم. این مشکل با فرهنگ و تغییر است که حل می‌شود.
افراد دروغگو در جامعه ما تنبیه نمی‌شوند
شاه‌قاسمی با اعلام اینکه «ما افراد دروغگو را در جامعه‌مان تنبیه نمی‌کنیم» افزود: در جامعه‌ای هستیم که افراد خیلی راحت می‌توانند از همه مجازات‌ها فرار کنند به صرف اینکه؛ نمی‌دانستند یا بار اول بود یا این بار هم اشتباه شد. اگر چنین اشتباهی در رسانه‌های غربی رخ بدهد مخاطبان آن را نمی‌بخشند. یک فردی خبری زده بعد بلافاصله تکذیبش کرده است اصلا جرمی مرتکب نشده، اما مخاطبان در کشورهای دیگر او را تنبیه می‌کنند و دیگر اخبارش را نمی‌خوانند و تاییدش نمی‌کنند. این خیلی مهم است که ما چنین فضایی داشته باشیم. باید کاری کنیم که روزنامه‌نگاران خوب تقویت شوند. اما متاسفانه برخی از روزنامه نگاران هستند که ضعیفند و همچنان به کارشان ادامه می‌دهند. چون یک «همگان» مطالبه‌گر نداریم یا اگر هم وجود دارد بسیار اندک هستند.
اهمیت جلب و جذب مخاطب
اما جلال خوش‌چهره که جلب مخاطب را مهم‌ترین دلیل این مسئله می‌داند، درباره اینکه رسانه‌ها نسبت به اخبار هنرمندان و حواشی آنها حریص شده‌اند، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: دو عامل در این جا نقش دارد؛ یکی اینکه رسانه‌ها برای جلب مخاطب به دو عنصر یا دو ویژگی توجه دارند: یکی مرجعیت و دیگری محبوبیت. یعنی مردم به کسانی گرایش دارند و حرفهای کسانی را می‌پذیرند یا زندگی کسانی برایشان اهمیت دارد که مرجعیت دارند. حال این مرجعیت ممکن است سیاسی، علمی، فرهنگی، اقتصادی و ... باشد. یعنی اگر حرفی بزنند یا نظری دهند برای مردم معتبر است و بر اساس آن عمل می‌کنند. دیگری هم محبوبیت است؛ مانند محبوبیت ورزشکاران، سلبریتی‌ها، هنرمندان و امثال اینها. معمولاً رسانه‌ها برای جذب مخاطب از این دو عامل استفاده می‌کنند تا بتوانند مخاطب خود را با نگاه به موضوع دربرگیری، جذب کنند و تیراژ و آمار خود را بالا ببرند. اما گاه در فضای رسانه‌ای بی‌اخلاقی می‌کنند و اخباری را درباره کسانی منتشر می‌کنند که می‌دانند نزد مخاطب، آن شخصیت‌ها جنبه مرجعیت یا محبوبیت دارند.
کاهش رعایت صحت و دقت
خوش‌چهره در پاسخ به این پرسش که دلیل کاهش رعایت صحت و دقت در خبرهای منتشر شده امروزی چیست، بیان کرد: این یک وضعیت اجتناب‌ناپذیر است. در فضای مجازی، سرعت حرف اول را می‌زند، اما اعتبار خود را به همان اندازه از دست می‌دهد. به همین دلیل در رقابت بین رسانه‌های مکتوب و رسانه‌های مجازی این بحث و این نقیصه مطرح است که ما در فضای مجازی معمولاً اخبار غیر معتبر را بیشتر می‌شنویم و نمی‌شود خیلی به آن استناد کرد.
حتی در اروپا و آمریکا هم این بحث مطرح است که آیا می‌توانیم به فضای مجازی اعتماد کنیم؟ به همین دلیل به فضای مکتوب برمی‌گردند و می‌گویند چون مکتوب است و به هر حال در چارچوب یک نظام حقوقی اخبار خود را منتشر می‌کند، معتبر است. به همین دلیل در فضای مکتوب می‌بینید که بسیار محافظه‌کارانه و با وسواس، اخبار منتشر می‌شوند. اما در فضای مجازی به این شکل نیست.
فضای آلوده سیاسی
«به‌ویژه در جامعه ما در یک فضای کاملاً آلوده سیاسی به سر می‌بریم و متأسفانه جناح‌گرایی و رقابت‌های سیاسی به شکلی شده که حتی حرمت‌ها و حریم‌های شخصی، خصوصی و اخلاقی را رعایت نمی‌کنیم. این وضعیت به‌مراتب بدتر شده و لازم است آنهایی که در فضای مجازی هستند و اخباری که منتشر می‌کنند مراعات کنند. ما نباید صحت و اعتبار خبرمان را قربانی زمان کنیم. اگرچه زمان همچنان نقش متغیر اصلی را در کار خبررسانی به عهده دارد، اما به این معنا نیست که شما خبر غیرمعتبری را منتشر کنید و بعد یک فضای ملتهبی در جامعه ایجاد کنید و نهایتاً تکذیب کنید.»
گزارش از هنگامه ملکی
نظر شما