ایرنابازار، بعضی از انسان‌ها در سکوت، اثر می‌گذارند؛ بی‌هیاهو، اما ژرف و ماندگار. بیژن اشتری از آن دسته چهره‌هایی بود که بدون آن‌که در کانون توجه رسانه‌ها باشد، با قلمی دقیق و نگاهی پژوهشگر، تأثیری ماندگار در فرهنگ مکتوب ایران بر جای گذاشت. او سال‌ها با دقت، وسواس علمی و نگاهی تاریخ‌محور، آثار مهمی را از دل ادبیات سیاسی و تاریخی جهان ترجمه کرد و در اختیار مخاطب فارسی‌زبان قرار داد؛ مخاطبی که همواره تشنه دانستن، فهم گذشته و شناخت سازوکارهای قدرت بود.
اشتری را می‌توان از برجسته‌ترین مترجمان آثار زندگینامه‌ای و تاریخی معاصر دانست؛ کسی که با انتخاب آگاهانه منابع و تسلط کم‌نظیر بر فضای سیاسی سده بیستم، دریچه‌ای تازه به سوی فهم نظام‌های سیاسی و تحولات جهانی گشود. او بی‌آن‌که داعیه‌ای برای شهرت داشته باشد، نامش را با آثار پرمحتوا و ترجمه‌های فاخر ماندگار کرد. سبک کاری او نه‌تنها متکی بر امانت‌داری در ترجمه بود، بلکه بر پایه درک عمیق فرهنگی و تاریخی از متن و زمینه‌های اجتماعی آن نیز استوار بود.
در روزگاری که سرعت تولید محتوا گاه از عمق آن پیشی می‌گیرد، بیژن اشتری به آرامی و با وقار، مسیر متفاوتی را برگزید؛ مسیری که در آن هر اثر، حاصل مطالعه‌ای طولانی، انتخابی دقیق و ترجمه‌ای وفادار به روح متن بود. مخاطبان وفادار او، آثارش را نه‌تنها به‌عنوان متون ترجمه‌شده، بلکه به‌عنوان منابعی قابل اتکا در مطالعات تاریخ معاصر می‌خواندند و به آن رجوع می‌کردند.
اکنون که بیژن اشتری از میان ما رفته است، بازخوانی زندگی، آثار و نقش فرهنگی او، وظیفه‌ای است در جهت پاسداشت خدمات ارزشمندش به فرهنگ ایران. این مطلب تلاش دارد تا تصویری روشن، محترمانه و مستند از زندگی، آثار و جایگاه او در حوزه ترجمه و مطالعات تاریخی ارائه دهد؛ تصویری که نه‌فقط از نگاه یک مترجم، بلکه از منظر یک انسان فرهنگ‌دوست و متعهد، شکل گرفته است.
زندگی‌نامه و آغاز مسیر فکری بیژن اشتری
بیژن اشتری متولد ۱۳۳۹ در شیراز بود اما بیشتر عمر و فعالیت‌های حرفه‌ای او در تهران سپری شد. دوران نوجوانی‌اش هم‌زمان با رویدادهای دهه ۵۰ و پیروزی انقلاب اسلامی بود و اینگونه او به دنیای سیاست و تاریخ علاقه‌مند شد. در دهه ۶۰ خورشیدی، اشتری با نوشتن نقد فیلم وارد دنیای رسانه شد. همکاری‌اش با نشریه‌هایی مانند «دنیای تصویر» و برخی نشریات سینمایی آن دوران، بنیان نگاه منتقدانه او را شکل داد؛ نگاهی که بعدها در ترجمه‌های تاریخ‌محورش بازتاب یافت.
مسیر حرفه‌ای در ترجمه؛ از شوروی تا کره شمالی
بیژن اشتری از ابتدای دهه ۸۰، تمرکز ویژه‌ای بر ترجمه زندگینامه‌های سیاسی معطوف داشت؛ رویکردی که به مرور، نام او را در میان مترجمان شناخته‌شده این حوزه مطرح ساخت. نخستین بار با ترجمه آثاری درباره تاریخ اتحاد جماهیر شوروی همچون «تروتسکی، کاهن معبد سرخ»، «استالین»، «بوخارین» و «لنین» مورد توجه جامعه دانشگاهی و علاقه‌مندان به مطالعات تاریخی قرار گرفت. آن‌چه ترجمه‌های اشتری را از بسیاری از آثار مشابه متمایز می‌کرد، صرفاً دقت در واژه‌گزینی نبود؛ بلکه تلاشی آگاهانه برای انتقال مفاهیم، تحلیل روندها و بازنمایی بسترهای تاریخی پنهان در پشت ساختارهای قدرت، تبلیغات رسمی و رویدادهای مهم سده بیستم بود.
آثار ترجمه‌شده توسط اشتری به دلیل طراحی یک‌دست (معمولاً با جلدهای سرخ) و قلم روان و دقیق او، به مجموعه‌ای معتبر در حوزه تاریخ سیاسی تبدیل شدند. در میان آنها، کتاب‌هایی درباره کره شمالی (مانند «آکواریوم‌های پیونگ‌یانگ») و کشورهای کمونیستی شرق اروپا نیز جایگاه ویژه‌ای داشتند.
ویژگی‌های سبکی و تحلیلی ترجمه‌ها
یکی از ویژگی‌های مهم بیژن اشتری، ترجمه تحلیلی همراه با مقدمه‌ها و پی‌نوشت‌هایی بود که اطلاعات تاریخی و تحلیلی بیشتری در اختیار خواننده قرار می‌داد. او معتقد بود مترجم نه‌فقط انتقال‌دهنده زبان بلکه مفسر بینامتنی یک اثر نیز هست. انتخاب آثارش نیز با دقت بالا و بر مبنای ارزش تحلیلی آنها در بستر سیاست معاصر بود.
بیژن اشتری با دغدغه ارتقای سطح دانش سیاسی و تاریخی جامعه، به سراغ متونی می‌رفت که هرچند دشوار و تخصصی بودند اما برای فهم روندهای کلان سیاسی جهان ضروری به نظر می‌رسیدند. در برخی از ترجمه‌های او همچون «امید علیه امید» یا «ادبیات علیه استبداد»، می‌توان نگاه دقیق و تحلیلی‌اش نسبت به مفاهیمی چون ساختار قدرت، مقاومت فرهنگی و جایگاه اندیشه در تحولات اجتماعی را به‌روشنی مشاهده کرد؛ نگاهی که هدف آن، افزایش بینش مخاطب و آشنایی بیشتر با تجربه‌های تاریخی دیگر ملت‌ها بود.
تأثیر فرهنگی و جایگاه در جامعه روشنفکری
ترجمه‌های بیژن اشتری به‌ویژه در میان دانشجویان و پژوهشگران حوزه‌های علوم سیاسی، تاریخ و جامعه‌شناسی، به منابعی قابل استناد و معتبر بدل شده بود که نقش مهمی در ارتقاء سطح آگاهی عمومی ایفا می‌کردند. او از جمله مترجمان اندیشمند و دغدغه‌مند بود که توانست پیوندی مؤثر میان مخاطب فارسی‌زبان و متون جدی در حوزه مطالعات جهانی برقرار کند. کتاب‌های وی با محوریت بررسی ساختار قدرت و تحولات سیاسی در جوامع مختلف، به مخاطبان این امکان را می‌داد تا با نگاهی تحلیلی و پژوهش‌محور، به مطالعه تجربه دیگر کشورها در مواجهه با جریان‌های ایدئولوژیک و شکل‌گیری نظام‌های سیاسی بپردازند.
درگذشت و میراث ماندگار
بیژن اشتری در ۱۸ خرداد ۱۴۰۴، در سن حدود ۶۵ سالگی و در اثر ایست قلبی، در منزل خویش درگذشت. نشر ثالث، که بیشتر آثار او را منتشر کرده بود، در بیانیه‌ای از فقدان او به عنوان «یکی از ستون‌های ترجمه تاریخ سیاسی در ایران» یاد کرد.
میراث بیژن اشتری تنها در صفحات کتاب‌هایش خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در ذهن و اندیشه خوانندگان نسل‌های آینده نیز استمرار خواهد داشت. او با صداقت، دقت و وفاداری به متن، نقش ماندگاری در آگاهی‌بخشی فرهنگی ایفا کرد.
بیژن اشتری را باید نه‌فقط به‌عنوان یک مترجم توانمند، بلکه به‌مثابه پلی میان نسل امروز و تجربه‌های تاریخی ملت‌ها درک کرد؛ پلی که با دقت، صداقت و تعهد فرهنگی ساخته شد. او در دوران حیات علمی و حرفه‌ای خود، با دوری از هیاهوی تبلیغاتی و تمرکز بر کار عمیق پژوهشی، توانست آثار تأثیرگذاری را به زبان فارسی برگرداند و سهمی شایسته در غنای فرهنگی و دانشی کشور ایفا کند.
نام بیژن اشتری، از این پس نه‌تنها بر جلد کتاب‌هایی که ترجمه کرده است، بلکه در خاطر و ذهن دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و سیاست نیز ماندگار خواهد بود. خدمات فرهنگی او، بخشی از حافظه مکتوب معاصر ایران است که نسل‌های آینده می‌توانند با اتکا به آن، به درکی ژرف‌تر از تحولات جهان و تجربه ملت‌ها دست یابند.
درگذشت او، بی‌تردید ضایعه‌ای برای جامعه علمی و فرهنگی کشور به شمار می‌رود اما یاد، آثار و روش علمی‌اش، همچنان زنده خواهد ماند و الهام‌بخش راهی خواهد بود که به آگاهی، اندیشه و تعهد فرهنگی ختم می‌شود. یاد او همیشه پاس داشته خواهد شد، اویی که با قلم خود به‌زیبایی، سهمی در روشن‌گری فرهنگی داشت.