ایرنابازار- آهن یک ماده معدنی ضروری برای بدن و از مهمترین مواد اولیه ساخت گلبول قرمز و از عناصر اصلی ساخت هموگلوبین در بدن به شمار می رود. آهن به گلبول های قرمز خون کمک رسانی می کند تا اکسیژن را از ریه ها به سلول های بدن انتقال دهند. همچنین در تولید انرژی و بسیاری از مواد مهم همچون سنتز DNA نقش دارد.
این ماده معدنی از عناصر کمیاب و ارزشمند است که باید از راه رژیم غذایی به بدن برسد و بدن نمی تواند این عنصر را خود تولید کند. آهن در رنگدانه قرمز خون (هموگلوبین)، در پروتیین ماهیچه ها و در آنزیم های متعدد یافت می شود.
این ماده ارزشمند در ارتباط با فرآیندهایی است که اکسیژن در آن نقش دارد و در یک سخن کلی برای فرآیندهای اکسیداسیون، تولید انرژی در سلول و تنفس سلولی، نیاز است. همچنین این ماده ضروری عهده دار ذخیره اکسیژن در ماهیچه ها(میوگلوبین) و انتقال اکسیژن به سلول ها به وسیله هموگلوبین محسوب می شود. باید گفت انتقال و توزیع اکسیژن از ریه های به کل بدن، بدون آهن صورت نمی پذیرد و برای تولید هموگلوبین و میوگلوبین مورد نیاز است.
۲ نوع از ماده معدنی آهن وجود دارد که آهن هِم و غیرهِم عنوان می شوند و در انواع غذا موجود است.
در این میان؛ فقر آهن شایع ترین عامل کم خونی به شمار می رود که به نام آنمی یا کم‌خونی ناشی از تولید گلبول‌های قرمز کوچک و کاهش سطح هموگلبین در گردش خون شناخته می‌شود و بروز این اختلال دلایل خاصی دارد. در واقع هنگامی که آهن کافی برای ساخت هموگلوبین وجود نداشته باشد، فقر آهن ایجاد می شود و زمانی که مقدار هموگلوبین کاهش می یابد، گلبول‌های قرمز کمتر و کوچک تری تولید می‌شوند.
نقش آهن در بدن
نقش مهم آهن در بدن شامل موارد زیر است.
- انتقال اکسیژن
- مشارکت در ساخت آنزیم‌ها
- کمک به عملکرد صحیح سیستم ایمنی و مبارزه با عفونت‌ها
- مشارکت در ساخت پروتئین میوگلوبین
علل فقر آهن
علل فقر آهن دلایل و علل مختلفی دارد که در زیر برخی از آنها را می خوانیم.
- دریافت ناکافی آهن از طریق رژیم غذایی نامناسب
- جذب ناکافی آهن ناشی از اسهال
- کاهش ترشح اسید معده
- بیماری های روده ای از جمله سلیاک
- التهاب معده عامل تحلیل رفتن سلول های ترشح کننده اسید معده
- برداشتن معده از به وسیله جراحی(کلی یا جزیی)
- تداخل داروها
- خونریزی های خیلی زیاد قاعدگی
- از دست دادن خون بر اثر بیماری
علائم فقر آهن در بدن
فقر آهن به طور معمول در مراحل اولیه علامتی ندارد اما هنگامی که فقر آن زیاد شود، امکان دارد هر یک از علائم زیر را از خود نشان دهد.
- ضعف
- رنگ‌پریدگی پوست
- خستگی زیاد
- سرگیجه، سردرد یا سبکی سر
- تنگی‌نفس
- ریزش مو
- درد مفاصل
- درد قفسه سینه
- خارش پوست
- هوس های عجیب همچون میل به خوردن خاک یا یخ
- ضربان قلب سریع
- خواب آلودگی
- سردشدن دست و پاها
- التهاب زبان
- شکنندگی ناخن‌ها
- کاهش اشتها در نوزادان و کودکان
راه تشخیص کمبود آهن
ساده‌ترین راه تشخیص کمبود آهن در بدن، آزمایش خون است. در مواردی پزشک عمومی برای اطمینان فرد را به متخصص خون ارجاع می‌دهد تا آزمایش‌های تکمیلی همچون میزان آهن خون و سطح ذخیره آهن بدن را انجام دهند. اگر علت کمبود آهن و کم‌خونی، مشکلات گوارشی یا خونریزی داخلی باشد، باید اندوسکوپی صورت گیرد.
میزان کمبود آهن در آزمایش خون با تعداد گلبول‌های قرمز، هماتوکریت و هموگلوبین مشخص می‌شود. اگر میزان سلول‌های قرمز خون، هموگلوبین و هماتوکریت خون از میزان معمول و نرمال کمتر باشد، میزان MCH و MCV در آزمایش خون با کوچک‌شدن گلبول‌های قرمز کمتر نشان داده می‌شود. میزان آهن موجود در گردش خون نیز از محاسبه آهن سرم بدست می‌آید که اگر فرد دچار این مشکل باشد، میزان آهن سرم کمتری دارد.
آهن هم و غیرهم
۲ نوع از ماده معدنی آهن وجود دارد که آهن هِم و غیرهِم عنوان می شوند و در انواع غذا موجود است. این انواع آهن در ساختار، منابع غذایی، میزان جذب و اثر تفاوت دارند.
آهن هم در منابع حیوانی یافت می‌شود و تحت تاثیر عواملی که سبب ترکیب آهن، جذب و رسوب آن شود، قرار نمی‌گیرد و ورود آن به روده و جذب آهن به آسانی صورت می گیرد. باید گفت جذب آهن منابع حیوانی بسیار بالاست و پروتئین انواع گوشت‌ها جذب آهن موجود در آهن غیرهم را افزایش می‌دهد.
آهن غیرهم در منابع گیاهی وجود دارد و درصد جذب آهن پایینی دارند اما هنگامی که همراه با مواد خوراکی حیوانی مصرف شود، جذب آن بهتر صورت می گیرد.
راه های برطرف کردن کمبود آهن
مصرف غذاهای غنی از آهن به تقویت جذب آهن کمک می‌کند. غذاهایی همچون گوشت قرمز، مرغ، غلات صبحانه، سبزیجات تیره و برگدار، میوه‌های خشک، حبوبات، غذاهای دریایی، دانه‌ها و مغزها، غذاهای غنی از آهن و تخم‌مرغ.
مصرف قرص و مکمل‌های آهن به افزایش سطح آهن در بدن کمک می‌کند. به همین دلیل در برخی موارد به تشخیص پزشک امکان دارد که فرد برای چندین ماه نیاز به مصرف مکمل‌های آهن داشته باشد. مصرف مکمل‌های آهن می‌تواند عوارضی چون درد معده، یبوست یا اسهال، سوزش قلب، حالت تهوع و مدفوع سیاه به دنبال داشته باشد که این عوارض به طور معمول با گذشت زمان کاهش می‌یابند.
قرص آهن می تواند اثر برخی داروها همچون آنتی بیوتیک های تتراسایکلین، پنی سیلامین و سیپرو فلوکساسین و داروهای ضد پارکینسون، متیل دوپا، لودوپا را کاهش دهند. بنابراین میان مصرف مکمل آهن با این داروها باید ۲ ساعت فاصله قرار داد.
مصرف بی رویه مکمل آهن بدون توجه به نتایج آزمایش خون درست نیست و با خطر همراه است زیرا این امر می تواند سبب افزایش ذخایر آهن شود و به افزایش التهاب در بدن منجر شد، بنابراین دریافت اضافی آهن روند واکنش های اکسیداتیو را سرعت می بخشد و می تواند سبب بروز برخی بیماری ها شود.
باید در نظر داشت که ویتامین C به جذب بالای آهن در بدن کمک رسانی می کند و به همین علت بهتر است تا مکمل‌های آهن و غذاهای سرشار از آهن را با ویتامین C مصرف کرد. همچنین مصرف ویتامین A و بتاکاروتن غنی می تواند به جذب بهتر آهن کمک کند.
هنگامی که کمبود آهن شدید است، پزشک می تواند از آهن به صورت تزریقی برای جبران این مشکل استفاده کند زیرا با تجویز وریدی آهن، اشباع ذخایر آهن با صورت بالاتری انجام می شود.
غذاهای مضر برای فقر آهن
برخی غذاها و نوشیدنی‌ها، قدرت بدن را در جذب آهن کاهش می‌دهند و برای درمان فقر آهن مضر محسوب می شوند. ترکیباتی همچون کربنات، اگزالات، فسفات و فیتات مانع جذب آهن می شود.
- پروتئین سویا
- چای و قهوه
- غلات کامل همچون سبوس
- کلسیم و فسفر موجود در مواد لبنی همچون شیر
سخن پایانی
فقر آهن در بیشتر موارد با اصلاح رژیم غذایی و مصرف مکمل‌های آهن درمان می شود و می توان آن را کنترل کرد اما در برخی مواقع، تشخیص دیرهنگام آن می تواند خطر داشته باشد. باید در نظر داشت با انجام یک چکاپ سالیانه و آزمایش خون ساده می‌توان به فقر آهن پی برد و درصدد برطرف کردن آن برآمد. برای درمان فقر آهن باید به پزشک متخصص مراجعه و با اصلاح سبک زندگی و تغییر رژیم غذایی، این مشکل را برطرف کرد.