به گزارش ایرناپلاس، بهار امسال در حالی سپری می‌شود که میزان بارش‌های معمول به شدت کاهش یافته و گویا قرار نیست کشور سال آبی مناسبی را پشت سربگذارد. موضوعی که باعث شده تا بسیاری از کارشناسان از خشکسالی شدید در سال ۱۴۰۰ خبر دهند.
براساس آمار رسمی اعلام شده، میزان بارندگی در کشور در سال زراعی جاری نسبت به سال گذشته ۵۲.۶ درصد کاهش داشته که چنین وضعیتی در ۴۰ سال اخیر بی‌سابقه توصیف شده و این در شرایطی است که کشور در چند سال اخیر شاهد بارش‌های طولانی و سیل آسایی بود. اما حالا با وجود این که بیش از یک ماه به ورود به فصل گرما باقی نمانده است افزایش دما در کنار کمبود بارندگی حکایت از تابستانی خشک و کم آب دارد.
ایران با قرار گرفتن در نیم کره شمالی کره زمین، اقلیم گرم و خشکی داشته و جزو کم بارش‌ترین کشورهای غرب آسیا محسوب می‌شود. نبود بارش باعث شده این موضوع در درازمدت به کم آبی و بعد به خشکسالی تبدیل شود.
مهران زند رئیس گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به ایرناپلاس گفت: خشکسالی خصیصه ذاتی اقلیم کشور است و تغییر اقلیم، متهم ردیف اول افزایش فراوانی وقوع این بلا محسوب می‌شود.
نبود برنامه‌ریزی مناسب و سیاست‌گذاری درست در مواجهه با خشکسالی در درازمدت این موضوع را تشدید کرده است؛ به‌گونه‌ای که امروز در مناطق وسیعی از کشور در حال گذار از خشکسالی به خشکی هستیم.
زند ادامه داد: خشکسالی کاهش طولانی و غیرطبیعی منابع رطوبتی است که پیامدهای نامطلوبی بر محیط دارد. خشکسالی به سه دسته «خشکسالی هواشناسی، کشاورزی و هیدرولوژیکی» قابل تقسیم است.
خشکسالی هواشناسی به دلیل کمبود و یا کاهش مقدار بارندگی در طی دوره‌ای از زمان به‌وجود می‌آید. در صورتی که خشکسالی هواشناسی مدت زیادی ادامه پیدا کند و حجم جریان رودخانه‌ها یا سطح آبهای زیرزمینی کاهش یابد، به وقوع خشکسالی هیدرولوژیکی منجر می‌شود. خشکسالی کشاورزی نیز در نتیجه کسری بارش، کمبود رطوبت خاک، اختلاف بین تبخیر و تعرق واقعی و پتانسیل و در نتیجه کاهش آب در دسترس گیاه رخ می‌دهد.
به اعتقاد وی، عامل اصلی وقوع خشکسالی، ناهنجاری متغیرهای هواشناسی مانند بارش، دما و تبخیر است و تحلیل این متغیرها نقش کلیدی در شیوه وقوع و توسعه خشکسالی دارد.
با بررسی آخرین اطلاعات هواشناسی می‌توان شرایط خشکسالی سال جاری را تحلیل کرد. طبق بررسی آخرین آمار و اطلاعات هواشناسی، با وجود گذشت بخش اصلی و عمده سال آبی، مجموع بارش‌های نازل شده کاهش قابل توجهی نسبت به میانگین بلندمدت نشان می‌دهند(شکل ۱) .
زند ادامه داد: براساس اطلاعات شکل زیر، بخش زیادی از کشور در ۱۲ ماه گذشته درگیر خشکسالی شدید تا بسیار شدید هواشناسی است. پیش‌بینی‌ها هواشناسی گویای آن است که در ماه‌های باقیمانده از سال آبی نیز بارش قابل توجهی نخواهیم داشت. با تکیه بر مجموع اطلاعات می‌توان گفت که در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ در بیشتر مناطق کشور با خشکسالی هواشناسی شدید تا بسیار شدید مواجه هستیم.
رئیس گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری افزود: پس از وقوع خشکسالی هواشناسی، آثار آن در بخش‌های کشاورزی و منابع طبیعی دیده می‌شود. در این زمینه عوامل مهم دیگری مانند رطوبت خاک و شرایط تبخیر و تعرق نیز تعیین کننده است. ایران در کمربند خشک و نیمه خشک دنیا قرار داد که این موضوع نقش مهمی در افزایش فراوانی وقوع خشکسالی در کشور دارد.
به گفته وی، در سال‌های اخیر برای پایش وضعیت وقوع خشکسالی در اراضی کشاورزی، جنگل‌ها و مراتع، از تصاویر ماهواره‌ای استفاده می‌شود. یکی از رایج‌ترین شاخص‌های بررسی و ضعیت پوشش‌های گیاهی که به منظور پایش تغییرات زمانی و مکانی پوشش‌های گیاهی و محصولات کشاورزی استفاده می‌شود، شاخص تفاضلی نرمال گیاه (NDVI) است.
دامنه تغییرات این شاخص بین منفی یک تا مثبت یک است، اما محدوده معمول تغییرات گیاه سبز بین ۰.۲ تا ۰.۸ است. از جمله اقدامات ضروری برای آگاهی از شرایط و چگونگی وقوع خشکسالی در اراضی کشاورزی، جنگل‌ها و مراتع کشور، بررسی و تحلیل نقشه شاخص تفاضلی نرمال گیاه است.
یکی از مهمترین روش‌های مقابله با خشکسالی، استفاده از منابع آبی حاصل از سیلاب‌ها و تبدیل آن‌ها به فرصت و ذخیره منابع آبی است که می‌توان از طریق آبخیزداری آن را به انجام رساند. می‌توان فعالیت‌های آبخیزداری را به صورت گسترده در کشور انجام داد تا منابع آب با روش‌های کم‌هزینه در آبخوان‌ها برای سال‌های خشک ذخیره شوند.
زند ادامه داد: در نقشه شکل۲، طیف رنگ زرد به طرف قهوه‌ای روشن و تیره نشانگر افزایش تنش خشکی و برعکس طیف رنگ سبز روشن به طرف رنگ سبز تیره نمایانگر وقوع شرایط بالای معمول و بهینه به لحاظ سبزینگی گیاه است.
وی گفت: همانگونه که در این نقشه مشاهده می‌شود، بخش‌های قابل توجهی از کشور شامل استان‌های خراسان رضوی و شمالی، زنجان، مرکزی، همدان، کرمان، فارس، بوشهر، خوزستان و چهارمحال و بختیاری با کاهش شدید سبزینگی در اراضی کشاورزی و منابع طبیعی مواجه هستند.
این وضعیت زمانی بحرانی‌تر به نظر می‌رسد که از طرفی کاهش حدود ۶۰ درصدی بارش فصل بهار(که نقش حیاتی برای محصولات دیم دارد) نسبت به بلندمدت را مورد توجه قرار دهیم و دقت کنیم که با حرکت به طرف فصل گرم و افزایش دما و تبخیر و به دنبال آن کاهش رطوبت خاک، این تنش خشکی افزایش می‌یابد و به‌تدریج غالب عرصه‌های کشاورزی، جنگل‌ها و مراتع کشور در سال زراعی جاری با خشکسالی شدید مواجه خواهند شد.
زند افزود: بسیاری از تحقیقات، متهم اصلی در وقوع بلایای جوی را تغییرات اقلیمی معرفی می‌کنند. نقش کشاورزان و مسئولان در کاهش یا افزایش پیامدهای حاصل از خشکسالی قابل بررسی است. عدم برخورد مناسب با نتایج حاصل از خشکسالی و نداشتن سیاست‌ها و برنامه‌های علمی و اصولی در مواجهه با این پدیده در بلندمدت می‌تواند باعث تخریب کامل منابع طبیعی شده و کشور را وارد فاز خشکی دائمی کند.
از آنجا که بشر تا به امروز نتوانسته است برخورد کارآمدی با موضوع خشکسالی داشته باشد با این حال افزایش آمادگی کشاورزان مواجهه با این پدیده را کارآمدتر کرده و خسارت‌ها را کاهش می‌دهد.
عدم برخورد مناسب با نتایج حاصل از خشکسالی و نداشتن سیاست‌ها و برنامه‌های علمی و اصولی در مواجهه با این پدیده در بلندمدت می‌تواند باعث تخریب کامل منابع طبیعی شده و کشور را وارد فاز خشکی دائمی کند.به گفته وی، در سال‌های اخیر برای مقابله با خشکسالی کشاورزی دو شیوه اصلی کوتاه و بلندمدت مورد توجه قرار گرفته است. از جمله روش‌های کوتاه‌مدت مقابله با خشکسالی می‌توان به مدیریت در مصرف آب، ترویج شیوه‌های استحصال و جلوگیری از اتلاف آب، کم کردن مصرف آب زراعی، کوددهی مناسب، کاهش تبخیر رطوبت از خاک و شخم عمیق را بیان کرد.
از جمله شیوه‌های بلندمدت نیز می‌توان به مدیریت در کاشت، انتخاب گونه‌های کم آب‌خواه و سازگار با اقلیم‌های خشک، عادت دادن گیاهان به شرایط خشکی، ایجاد بادشکن و تقویت منابع آبهای زیرزمینی اشاره کرد. در این رهگذر تغییر نگرش در مورد آب استفاده شده، استفاده دوباره و بازیافت آن نیز باید به‌طور جدی مورد توجه قرار گیرد.
به اعتقاد زند، روش‌های مقابله با خشکسالی در مناطق مختلف کشور متفاوت است و به ویژگی‌های فردی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و عوامل مدیریت مناطق بستگی دارد. یکی از مهمترین روش‌های مقابله استفاده از منابع آبی حاصل از سیلاب‌ها و تبدیل آن‌ها به فرصت و ذخیره منابع آبی است که می‌توان از طریق آبخیزداری آن را به انجام رساند. می‌توان فعالیت‌های آبخیزداری را به صورت گسترده در کشور انجام داد تا منابع آب با روش‌های کم‌هزینه در آبخوان‌ها برای سال‌های خشک ذخیره شوند.
با این حال زند معتقد است که مدیران و مسئولان این حوزه به منظور برخورد اصولی باید به سمت مدیریت ریسک حرکت کنند. یکی از اقدامات زیربنایی و حیاتی برای تحقق این هدف مهم، ایجاد و گسترش سامانه‌های پایش و پیش‌بینی خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی است تا با طراحی، پیاده‌سازی و فعال کردن سامانه‌های پایش و پیش‌بینی، بتوان خشکسالی را بهتر شناخت و به درستی با آن مواجه و خسارات محتمل را به حداقل رساند.