در پی گسترش مشکلات کم‌آبی کشور، دولت سیزدهم در آغاز دوره خدمتگزاری رویکردهای مناسبی را برای حل آن اتخاذ کرده است؛ از جمله اینکه هفته گذشته رئیس‌جمهوری در گزارش ۱۰۰ روزه فعالیت دولت، از ارجاع موضوع کم‌آبی به «مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» خبر داد و بر تلاش همه بخش‌ها برای چاره‌اندیشی عالمانه و بلندمدت موضوع آب تاکید کرد.
ایرناپلاس در بخش نخست از سلسله مطالب «واکاوی مشکلات حوزه آب و کشاورزی» به موضوع بسیار مهم تغییر الگوی کشت و سهم آن در مقابله با کم‌آبی پرداخت. در این بخش وجه دیگری از اسراف گسترده در مصرب آب کشاورزی یعنی روش سنتی آبیاری و لزوم اصلاح آن را بررسی می‌کنیم.
بررسی‌های کارشناسانه نشان می‌دهند بین ۷۰ تا ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود یا به عبارتی دیگر بخش اعظم آن هدر می‌رود؛ این رقم به استناد گزارش‌های «مرکز ملی مطالعات راهبری کشاورزی» سالانه حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب (۴۰ میلیارد آب سطحی و ۴۷ میلیارد آب زیرزمینی) است.
بخشی از این میزان هنگفت مصرف آب، به الگوی کشت نامناسبی مربوط است که بدون توجه به ظرفیت‌ها و اولویت‌های کشور سال‌هاست ادامه دارد؛ اما بخش دیگر، متوجه شیوه آبیاری سنتی است که قرن‌ها قدمت دارد و همچنان در بخش زیادی از مزارع کشور جریان دارد؛ روشی که هم آب بسیار زیادی را تلف می‌کند هم باعث ﺷﺴﺘﻪﺷﺪن و ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ ﺧﺎک و زمین می‌شود.
به‌طور کلی روشﻫﺎی ﺳﻨﺘﯽ آﺑﯿﺎری شامل سه مدل آﺑﯿﺎری «ﮐﺮﺗﯽ»، «غرقابی» و «ماندابی» است. روش کَرتی که زمین را به شکل کَرت‌های چهارگوش یا چند ضلعی می‌سازند و آب وارد آنها می‌شود، به‌عنوان راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ روش آﺑﯿﺎری در اﯾﺮان مطرح است که در ﺑﯿﻦ ﮐﺸﺎورزان به‌دلیل عدم نیاز ﺑﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦآﻻت ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ و تقسیم‌بندی سنتی مالکیت زمین‌ها، همچنان محبوب است؛ در روش ﻏﺮﻗﺎبی، ﺧﺎک ﺑﻪ ﻃﻮر داﺋﻤﯽ ﻏﺮﻗﺎب ﻣﯽشود، اما در روش ﻣﺎﻧﺪاﺑﯽ، ﺳﻄﺢ ﺧﺎک به طور ﻣﺘﻨﺎوب از آب ﭘﺮ و ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد.
روش‌های نوین آبیاری انواع مختلفی دارند که عبارتند از آبیاری «سطحی» (نواری و شیاری) و آبیاری «تحت فشار». در روش تحت فشار که خود شامل آﺑﯿﺎریﺑﺎراﻧﯽ، ﻗﻄﺮهای و ﻣﯿﮑﺮو قطره‌ای است، آب به صورت محدود و به اندازه نیاز از بالا به گیاه می‌رسد و سهم تبخیر، فرسایش خاک و هدررفت آب بسیارکم است. مزایای این روش آبیاری شامل موارد متعددی است از جمله:
_ کاهش میزان شسته‌شدن زمین و اتلاف کود و مواد مغذی
_ افزایش بازدهی آبیاری
_ عدم نیاز به تراز زمین
_ استفاده از آب‌های بازیافتی غیرآشامیدنی
_ تأمین رطوبت ریشه گیاه
_ کاهش بازه زمان آبیاری
_ جلوگیری از فرسایش خاک
_ کاهش رشد علف‌های هرز
_ کاهش هزینه نیروی انسانی برای آبیاری نسبت به سایر روش‌ها
_ قابلیت تنظیم میزان آب‌دهی با کمک شیرها و قطره چکان‌ها و ...
روش‌های نوین آبیاری (به‌ویژه روش قطره‌ای) از سال ۱۹۵۰میلادی در دنیا مطرح شد و از سال ۱۳۴۸ در صنعت آبیاری ما مورد توجه قرار گرفت. تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فقط حدود ۳۸ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی به سیستم آبیاری تحت فشار مجهز بود که اکنون به ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار رسیده است اما باز هم تا رسیدن به رقم ۹ میلیون هکتار فاصله زیادی داریم زیرا ﺑﺮاﺳﺎس آﻣﺎر منتشر شده، از ۱۶۴ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﮑﺘﺎر ﮐﻞ اراﺿﯽ ﮐﺸﻮر، در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ حدود ۲۰ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﮑﺘﺎر در ﭼﺮﺧﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزی ﻗﺮار دارد و از اﯾﻦ ﻣﻘﺪار، ﺣﺪود ۹ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﮑﺘﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت آﺑﯽ و ﺣﺪود ۶ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻫﮑﺘﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﻢ و ﺑﻘﯿﻪ ﺑﻪﺻﻮرت «آﯾﺶآﺑﯽ» و دﯾﻢ هستند.
حال اگر توجه داشته باشیم که بیش از نیمی از تولیدات کشاورزی و غذای مردم جهان (و ایران) از طریق زمین‌های آبی حاصل می‌شود. اهمیت و نقش آبیاری در بخش کشاورزی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. از آنجا که بخش کشاورزی با سهم ۷۰ تا ۹۰ درصدی مصرف آب، بزرگ‌ترین و مهمترین مصرف‌کننده آب در ایران است، هر اقدامی برای توقف «۸۰ درصد اتلاف منابع آب» در این حوزه ضروری است؛ این اتلاف عظیم، به طور عمده به دلیل استفاده نکردن از فناوری‌های پیشرفته آبیاری است.
وزارت کشاورزی مدت‌هاست برای ترویج آبیاری قطره‌ای و تحت فشار اعلام کرده که بیش از ۲۰ میلیون تومان در هر هکتار کمک بلاعوض به کشاورزان می‌دهد اما گزارش‌های متعدد از استان‌ها نشان می‌دهد این وعده محقق نشده یا ناقص به اجرا درآمده است.از آن سو، یکی از مشکلات کشاورزان در تغییر روش آبیاری، هزینه بالای تجهیزات آن است که به ظاهر قرار بوده دولت سهم ۸۵ درصدی در تامین منابع مالی را برعهده داشته باشد اما تا کنون محقق نشده است؛ در ظاهر، وزارت کشاورزی مدت‌هاست برای ترویج آبیاری قطره‌ای و تحت فشار اعلام کرده که بیش از ۲۰ میلیون تومان در هر هکتار کمک بلاعوض به کشاورزان می‌دهد اما گزارش‌های متعدد از استان‌ها نشان می‌دهد این وعده محقق نشده یا ناقص به اجرا درآمده است.
با این حال روش قطره‌ای فقط یکی از روش‌های نوین آبیاری است و با توجه به مسائل مبتلا به کشاورزی ایران و تنوع آب‌وهوایی موجود، در برخی مناطق می‌توان از روش «زیرسطحی» نیز استفاده کرد که مزایای بیشتر و مصرف بسیار کمتر آب را به همراه دارد.
این موضوع از پشتوانه علمی و پژوهشی بسیاری در منابع داخلی و خارجی برخوردار است؛ از جمله پژوهشی که «موسسه تحقیقات پسته کشور» انجام داده بود نشان داد، تغییر سیستم آبیاری از روش سنتی (غرقابی) به زیرسطحی بر درختان پسته، علاوه بر کاهش مصرف آب، موجب مرغوبیت کیفیت محصول هم می‌شود.
به این ترتیب با توجه به اینکه در ایران، ﻣﺘﻮﺳﻂ بازدهی آب در ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزی ﮐﻤﺘﺮ از ۳۰ درﺻﺪ ﺑﺮآورد می‌شود، یکی از مهمترین و فوریترین اقدامات دولت سیزدهم در این حوزه می‌تواند توجه به تغییر الگوی کشت و تغییر روش‌های آبیاری باشد؛ با توجه به اینکه تغییر الگوی کشت (جایگزین کردن محصولاتی با مصرف آب کمتر)، زمان‌بر بوده و ممکن است اجرای یک‌باره آن پیامدهای اقتصادی نامطلوبی بر جامعه کشاورزی ایران داشته باشد، در کوتاه‌مدت می‌توان همت دولت را بر به‌سازی، نوین‌سازی به‌روزرسانی روش‌های آبیاری قرار داد و هم‌زمان در میان‌مدت، به اصلاح الگوی کشت پرداخت.
کوتاه سخن آنکه، کشورمان از سال ۱۳۸۵ (۱۵ سال پیش) به مرحله تنش‌آبی وارد شده است و مطابق برآوردها تا سال ۱۴۱۵ (تا ۱۵ سال آینده) به سطح «کم‌آبی جدی» خواهد رسید. اگر نگران بحران کم‌آبی در سال‌های آتی و پیامدهای مختلف اقتصادی و اجتماعی آن هستیم، اصلاح روش آبیاری از سنتی به مدرن در کمترین برآوردها، ۲ برابر مصرف و اتلاف آب را کاهش می‌دهد.
به نظر می‌رسد شورای عالی آب، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارتخانه‌های نیرو، صمت و جهاد کشاورزی با همکاری و همیاری دیگر بخش‌ها و دستگاه‌های کشور می‌توانند در یک بازه زمانی کمتر از دوسال، به صورت جهادی و به طور ویژه، به موضوع اصلاح روش آبیاری بپردازند تا حاصل آن، صرفه‌جویی عظیم در مصرف سالانه آب باشد و کشاورزی و محیط زیست ایران تا حدی از بحران خارج شود.
نظر شما