کرونا باعث تعطیل شدن اماکن فرهنگی شد و کتابخانه‌ها نیز از این روند مستثنی نبودند. در این میان، برخی از کتابخانه‌ها به روش‌هایی اقدام به ادامه خدمت‌رسانی به اعضایشان کردند زیرا پایان تهدید کرونا و زمان پیدا شدن واکسن این بیماری هنوز ناشناخته است و به نظر می‌رسد مدت‌زمانی طولانی باید بتوان با وجود خطر ابتلا به بیماری، به فعالیت‌های پژوهشی و تحصیلی ادامه داد.
براساس گزارش اداره کل اطلاع‌رسانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، از اول تیرماه امسال، تالارهای تخصصی و عمومی کتابخانه ملی برای همه اعضای کتابخانه ملی (عادی و پژوهشی) قابل استفاده است. با توجه به الزامات بهداشتی ابلاغ شده از طرف ستاد مبارزه با کرونا، ظرفیت استفاده از کتابخانه ملی به نصف کاهش یافته و بنابراین روزانه ۵۵۰ نفر امکان استفاده از تالارهای کتابخانه ملی را خواهند داشت و در صورت تکمیل ظرفیت، امکان ورود دیگر اعضا به کتابخانه ملی وجود ندارد.
کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور، دیگر نهاد فعال در این بخش هستند که در مرحله نخست بازگشایی و بر اساس بخشنامه کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور بعد از حدود سه ماه تعطیلی اضطراری با رعایت ضوابط و دستورالعمل‌های بهداشتی، از ۲۹ اردیبهشت آغاز به کار کردند. در مرحله دوم کتابداران در بخشنامه دیگری به آماده‌سازی بخش‌های مختلف و ایجاد تغییرات مورد نظر برای بازگشایی برای حضور اعضا پرداختند.
در سومین مرحله بازگشایی، کتابخانه‌های عمومی از ابتدای تیر بازگشایی شدند. طبق گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، با تأکید بر استفاده از ماسک، رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و اجرای دستورالعمل‌های بهداشتی ستاد ملی کرونا، فضاها و بخش‌های مختلف کتابخانه تغییر خواهد کرد؛ بخش مخزن کتابخانه به‌صورت بسته اداره خواهد شد و سالن‌های مطالعه در کتابخانه‌های عمومی با رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و تغییر در چیدمان میز و صندلی‌های مطالعه، فعال خواهند بود.
استفاده اعضا از سالن‌های مطالعه با رعایت نوبت امکان‌پذیر است و اجرای برنامه‌های فرهنگی به شکل حضوری (جمع‌خوانی، نقد کتاب، کتاب‌خوان و ...) تا اطلاع ثانوی ممنوع خواهد بود و این نوع برنامه‌های ترویجی و فرهنگی در فضای مجازی اجرا خواهد شد. حضور اعضای کودک در این مرحله امکان‌پذیر نیست، اما والدین می‌توانند کتاب‌های موردنیاز فرزندان خود را امانت بگیرند و بخش نابینایان و ناشنوایان نیز همچنان تعطیل خواهد بود.
مدیران کتابخانه‌ها تعلل کردند
حجت‌الاسلام رسول جعفریان رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با تأکید بر اهمیت حفظ سلامتی مردم به خبرنگار ایرناپلاس گفت: وقفه‌ای که در سرویس‌دهی کتابخانه‌ها ایجاد شده، به کار پژوهش آسیب جدی می‌زند؛ به نظرم باید راهی بینابین مانند باقی مشاغل پیدا کرد تا کتابخانه‌ها نیز بتوانند به فعالیت‌هایشان ادامه دهند. همه کلاس‌ها در هر سطحی را تعطیل کردند و بعد به دانش‌آموزان و دانشجویان سرویس مجازی دادند که کار خوبی در آموزش و پرورش و آموزش عالی بود، اما در کتابخانه‌ها این کار عملی نشد زیرا زیرساخت‌ها آماده نبود و تعلل شد.
به گفته رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شانس موفقیت کتابخانه‌ها در ارائه سرویس مجازی و دیجیتالی به مشتریان بسیار زیاد است.
او ادامه داد: مسئولان باید به این مورد جدی‌تر توجه کنند. این موقعیت، فرصتی است که کتابخانه‌ها، کتاب‌های مورد نیاز افراد را با امکاناتی که در فضای مجازی وجود دارد، در اختیار اعضا بگذراند. در کتابخانه مرکزی دانشگاه تا اندازه‌ای این کار را کرده و بخشی را برای سرویس دادن در فضای مجازی اختصاص دادیم.
روزانه ایمیل‌های فراوانی دریافت می‌کنیم که از ۱۰ تا ۵۰ صفحه کتاب را از ما می‌خواهند. اگر تعداد صفحات کم باشد، با دوربین در همان لحظه عکس می‌گیریم و به پیام‌رسان اعضا می‌فرستیم یا کتاب‌ها را اسکن می‌کنیم؛ هزینه را هم گاهی از خود افراد می‌گیریم و به آنها تخفیف می‌دهیم.
کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران همچنین از فایل‌هایی که به‌صورت پراکنده در فضای مجازی موجود است و منابع کتابخانه ملی، مجلس و دیگر کتابخانه‌ها برای خدمت‌رسانی به اعضایش استفاده می‌کند.
جعفریان با تأکید بر اینکه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نیرو و وسیله برای اسکن کتاب و ارسال برای اعضا کم است، گفت: به نظرم کتابخانه‌ها باید به سمت خدمت‌رسانی دیجیتالی بروند. شاید بتوان آینده‌ای را تصور کرد که ۵۰ درصد مراجعه به کتابخانه‌ها کم شود.
مشکل اصلی، مساله حقوقی کتاب‌هاست؛ در این مورد مصوبه مجلس باید تغییر کند، در قوانین داریم که ۴۰ سال بعد از فوت مؤلف می‌توان از آثارش استفاده کرد، این مصوبه‌ای است که به روند پژوهش آسیب جدی وارد می‌کند. به نظرم این قانون باید به پنج یا ۱۰ سال کاهش یابد و حتی باید به ۱۰ سال بعد از نشر کتاب مختص باشد و نه فوت مؤلف! مانند کاری که با فیلم‌های سینمایی و آلبوم‌های موسیقی می‌کنند که بعد از مدت کوتاهی توزیع می‌شود. به نظرم درباره کتاب، قوانین نامناسب است.
قانون حمایت می‌کند و علم متوقف می‌شد
رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با اشاره به اهمیت بالای مدت‌زمانی که لازم است تا کتاب اسکن و در اختیار کاربران قرار بگیرد، گفت: مهم این است که این کتاب‌ها چه زمانی اسکن و بارگذاری شود و داده‌های دقیق و امکان رؤیت داشته باشد. بالاتر از این، بحث حقوقی مساله است که قانون آن را حمایت می‌کند و روند علم متوقف می‌شد.
او دغدغه‌اش را درباره مسائل قانونی نشر کتاب این‌طور توضیح داد: کتاب به نسخه فیزیکی یا حداکثر به فروش نسخه الکترونیک در تعداد مشخص، محدود می‌شود و افرادی که در کشورهای دیگر یا شهرها و روستاهای دور از دسترس زندگی می‌کنند، نمی‌توانند از آن منابع استفاده کنند. دانشجویان ما که گوشی خوب یا لپ‌تاپ نداشتند، مجبور شدند درس‌هایشان را حذف کنند. وقتی کتاب نباشد، نمی‌توانند پژوهش کنند. وزارت فرهنگ و ارشاد می‌تواند جای خرید نسخه‌های چاپی از ناشران، مبلغی به آنها پرداخت و کتاب را عمومی منتشر کند.
اگر مسئولان سالی ۵۰۰ نسخه کتاب را عمومی کنند، بعد از چند سال نسخه‌های زیادی در دسترس خواهد بود. این کار انجام می‌شود، اما از ناشران نسخه چاپی گرفته و در انبارهای وزارتخانه نگهداری می‌شود که خاک می‌خورد یا با زحمت توزیع می‌شود و افراد محدودی از آن استفاده می‌کنند.
جعفریان درباره بازگشایی بخش قرائت‌خانه عمومی کتابخانه‌ها نیز گفت: به نظرم قرائت‌خانه‌ها می‌توانند در حد محدود راه بیفتند. با توجه به تاکید ریس‌جمهوری برای راه افتادن کارهای فرهنگی، می‌توان این استنباط را داشت که کتابخانه‌ها نیز باید فعالیت خود را شروع کنند.
می‌توانیم تعداد صندلی‌ها را کم کنیم تا مراجعان با فاصله بنشینند. البته بازگشایی کتابخانه‌ها در رفت‌وآمد افراد تأثیر خواهد داشت و بخشی از کار بیرون دانشگاه است و حتی در بهترین شرایط، سلامتی مردم مهم‌تر است.
2023