گویا حتی تشکیل هیئت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها توسط ریاست‌جمهوری و ارائه گزارش از سوی آنها هم تأثیر لازم را در اتخاذ تدابیر و انجام اقدامات لازم نداشته و گرچه اقدامات خوبی در عرصه تحقیقات و عملیات اجرایی و لایروبی انجام شده، اما اقدامات زیرساختی و کامل در مقابله و کنترل سیل انجام نشده است.
پیش‌بینی‌ها قبل از شروع سال جدید در رابطه با وقوع بارش‌های سنگین در روزهای ابتدایی سال، تحقق پیدا کرده و حالا نزدیک به ۱۰ استان کشور درگیر آب‌گرفتگی و جاری شدن سیل هستند؛ به‌طوری که تا به امروز بر اساس اعلام سازمان اورژانس کشور بارش شدید باران و سیل ناشی از آن در برخی استان‌ها دست‌کم باعث مصدوم شدن ۲۷ نفر، مفقود شدن یک نفر و فوت ۱۴ نفر شده است. علاوه بر این، ۱۳۰ راه روستایی مسدود شده، به بسیاری از زمین‌های کشاورزی در استان‌های مختلف خسارت وارد شده و برخی از شهرها دچار آب‌گرفتگی شدید شدند. البته این تازه آغاز ماجرا است؛ چرا که بر اساس هشدار سازمان هواشناسی، سامانه بارشی جدیدی در حال ورود به کشور است که همراه با بارش شدید باران، رعد و برق و بارش برف در ارتفاعات و مناطق سردسیر است و تا دوشنبه آینده اکثر مناطق کشور را فرا خواهد گرفت. در این میان پیش‌بینی‌های جدید حاکی از آن است که سه استان چهارمحال و بختیاری، نیمه شرقی خوزستان و جنوب و شرق لرستان بارش شدید باران را تجربه خواهند کرد. به همین دلیل، امکان این که خسارت‌های ناشی از سیل بیشتر شود، دور از انتظار نیست و می‌تواند شرایط کشور را در حالی که کشور درگیر مقابله با ویروس کرونا است، پیچیده‌تر کند. این در حالی است که طی چند روز گذشته، بار دیگر شایعاتی مربوط به بارش‌های بی‌سابقه و جاری شدن سیل، در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود که باعث نگرانی مردم شده است.
سیل ۹۸ در یک نگاه
نگاهی به سیل اواخر اسفند ۹۷ و فروردین ۹۸ نشان می‌دهد سامانه‌های بارشی در آن زمان، در سه سامانه خودنمایی کردند. سامانه اول از ۲۶ اسفند تا دوم فروردین‌ماه، مناطق شمال شرقی، به‌ویژه غرب استان گلستان و شرق استان مازندران را در معرض سیل گرفتگی طولانی قرار داد. سامانه دوم از چهارم تا نهم فروردین، اغلب محدوده جنوب غرب شامل استان‌های لرستان و خوزستان را در برگرفت. موج سوم بارش‌های سنگین هم در ۱۱ تا ۱۳ فروردین به وقوع پیوست و باز هم مناطق جنوب غرب را تحت تأثیر سیل‌های رودخانه‌ای قرار داد. البته مناطق دیگری هم با سیل‌های ناگهانی مواجه شدند، از جمله شهر شیراز که در ۵ فروردین دچار طغیان یک مسیل محلی شد که سرریز حاصل از مازاد ظرفیت دهانه آبگذر انتقال روان آب، محدوده دروازه قرآن را به‌شدت درگیر سیلاب کرد و سبب فوت شماری از هم‌وطنان شد.
آمارهایی که توسط سازمان مدیریت بحران کشور منتشر شده، نشان می‌دهد در این سیلاب‌ها ۲۵ استان کشور شامل ۲۰۰ شهر و ۴۳۰۴ روستا تحت تأثیر طغیان رودخانه‌ها قرار گرفتند. بیش از ۶۰ هزار واحد شهری و روستایی تخریب شدند و بیش از ۷۵ هزار واحد مسکونی شهری و روستایی آسیب دیدند. همچنین، ۳۲۸۵ نفر مصدوم شدند که از این تعداد ۱۴۱۱ نفر به مراکز درمانی منتقل شده و ۱۸۷۴ نفر در محل حادثه درمان شدند. این سیل همچنین ۷۶ نفر را به کام مرگ کشاند.
سرانجامِ گزارش هیئت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها چه شد؟
اما ۲۷ فروردین‌ماه ۹۸ بود که رئیس‌جمهوری پس از بارش‌های شدید و مستمر و جاری شدن سیلاب‌های شدید در بخش‌های وسیعی از کشور، حکمی به رئیس دانشگاه تهران داد تا هیئت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها را با عضویت ۲۰ نفر از متخصصان علمی مستقل کشور در حوزه‌های تخصصی مرتبط با سیلاب تشکیل دهد و ظرف ۶ ماه گزارش ملی این رخداد را ارائه کند. این هیئت تشکیل شد و نخستین گزارش خود را در مهرماه ۹۸ منتشر کرد. همچنین در بهمن‌ماه بخش دوم و نهایی گزارش خود را به رئیس‌جمهور تحویل داد.
حالا در حالی استان‌های مختلف کشور درگیر سامانه‌های بارشی شدیدند و در برخی مناطق سیل جاری شده است که تغییر چندانی در اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با سیل صورت نگرفته است. در این میان، کارشناسان حوزه‌های مرتبط با سیل، نتایج گزارش هیئت ویژه سیلاب را قابل قبول می‌دانند، اما سؤالی که مطرح می‌کنند، این است که چرا نتایج و پیشنهادهای این گزارش همچنان روی کاغذ است؟ شواهد هم تا به امروز نشان می‌دهد که گویا تا اجرایی شدن پیشنهادات مطرح شده از سوی متخصصان، راه درازی در پیش است.
مهران زند، رئیس گروه تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید سیل یک مسئله بین رشته‌ای و پیچیده است. از جمله مباحث جدی در این رابطه، بحث تغییرات اقلیمی در کل دنیا است که البته بر اساس بسیاری از تحقیقات انجام شده نشانه‌های وقوع آن در کشور ما نیز تأیید شده و از مهم‌ترین آنها می‌توان به وقوع پدیده‌های جدی و شدید مثل بارندگی‌های خیلی شدید، خشکسالی، طوفان و همین سیلاب‌ها اشاره کرد. سیلاب‌های اواخر سال ۹۷ و کل سال ۹۸ را می‌توان از نتایج همین پدیده تغییر اقلیم دانست.
زند هم از جمله کارشناسانی است که ارزیابی‌ها و گزارش ارائه شده از سوی هیئت ۲۰ نفره گزارش ملی سیلاب‌ها را قابل قبول می‌داند و می‌گوید در گفت‌وگو با برخی از دوستان و کارشناسان متوجه شده که نظر آنها هم مثبت است. البته به اعتقاد وی، کاستی‌هایی هم در این گزارش وجود دارد، ولی در کل، پیشنهادهای خوبی ارائه شده است.
سیل در استان‌ها متفاوت است
زند ادامه می‌دهد: از جمله نکات مهم در سیلاب‌های پارسال این است که سیل‌ها در نقاط مختلف کشور با هم متفاوت بودند. مثلاً در سیل شیراز مسائل مدیریتی در وقوع سیل دخالت داشت. اشتباهاتی که توسط شهرداری در دروازه قرآن صورت گرفته بود، دلیل اصلی سیل در شیراز و مرگ چند نفر در آنجا بود. به گفته زند دلیل اصلی سیل در گلستان و خوزستان آب‌گرفتگی بود که البته مباحث مدیریتی در مورد آنها نیز نباید فراموش شود.اما در لرستان دلیل اصلی تشکیل سیلاب پس از تداوم بارش‌ها، تجاوز به حریم رودخانه‌ها و عدم لایروبی بسیاری از آنها بود. بنابراین هرکدام از استان‌ها شرایط خاص خود را داشتند و مسائل مدیریتی در کنار شرایط اقلیمی و هیدرولوژیکی پیچیدگی‌ها را بیشتر کرده بود.
زند می‌گوید حالا که چنین مطالعاتی انجام شده و هیئت ویژه گزارش خوبی را تهیه کرده و در اختیار مدیران قرار گرفته، سؤال اینجاست که مدیران چقدر خود را ملزم می‌دانند آن را عملیاتی کنند؟ تشکیل هیئت ویژه یک گام روبه‌جلو بود و مهم این است که چقدر از نتایج آن استفاده شود.
آیا مسئولان از سیل ۹۸ عبرت گرفته‌اند؟
زند ادامه می‌دهد: از ابتدای سال ۹۸ به‌منظور تهیه گزارش از چگونگی و ابعاد وقوع سیل چند مأموریت به لرستان داشتیم. بر اساس بررسی‌های میدانی متوجه شدیم بعد از سیل‌های اواخر سال ۹۷ و اوایل ۹۸، اقدامات چندانی انجام نشده است. دیوار ساحلی اضطراری در شهرهای خرم‌آباد و پلدختر هنوز نیمهکاره است، پل‌ها و سیل‌بندها تکمیل نشدند و ... . در سایر استان‌ها مثل خوزستان هم اوضاع به همین منوال است.
زند می‌افزاید: شاید دلیل اصلی عملیاتی نشدن پیشنهادات هیئت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها و انجام عملیات اصلاحی ضروری، مشکل کمبود اعتبارات مالی مورد نیاز باشد، اما مسئله حیاتی این است که این موارد باید مورد توجه و پیگیری قرار گیرند.
اخباری که از گوشه و کنار به گوش می‌رسد این است که در برخی از استان‌ها، اقدامات اولیه همچون لایروبی کانال‌ها انجام شده، اما موضوع مهم این است که اقدامات در همین حد باقی مانده است. زند هم می‌گوید: گرچه اقدامات خوبی در عرصه تحقیقات و عملیات اجرایی انجام شده، اما قطعاً می‌توان گفت اقدامات زیرساختی و کاملی در مقابله و کنترل سیل انجام نشده است.
تبدیل تهدید به فرصت
وی همچنین بر ضرورت انجام عملیات آبخیزداری در مناطق بالادستی حوزه‌های آبخیز، سیل‌خیز و تبدیل این تهدید به فرصت برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و حفاظت آب و خاک تأکید کردند.
مردم به شایعات توجه نکنند
در چند روز گذشته در فضای مجازی بار دیگر شایعات مختلفی درباره بارش‌های شدید دست‌به‌دست می‌شود؛ حتی شایعه هشدار سازمان ناسا به وقوع سیل ویرانگر که چند ماه پیش در فضای مجازی داغ شده بود، دوباره دست‌به‌دست می‌شود. زند با توجه به این اتفاق از مردم می‌خواهد اخبار رسمی را از مراجع رسمی پیگیری کنند و توجهی به شایعات نداشته باشند.
او در ادامه، نمونه‌ای از پیش‌بینی‌های میان‌مدت و بلندمدت، نقشه‌های بی‌هنجاری بارش چهار هفته آینده (سازمان هواشناسی ایران) و نقشه بارش تجمعی۱۰ روز آینده ایران، مدل مرکز اروپایی پیش‌بینی‌های میان‌مدت جوّی ECMWF برگرفته از سایت WINDY را ارائه می‌کند.
بارش‌های سهمگین و بی‌سابقه‌ای پیش‌بینی نشده است
همان‌گونه که در شکل یک مشاهده می‌شود، در فاصله چهارم تا دهم فروردین در غالب مناطق کشور بارش‌هایی بیشتر از نرمال پیش‌بینی‌شده است که بیشینه این بارش‌ها در مناطق شمال شرق کشور رخ خواهد داد. در هفته دوم (۱۱ تا ۱۷ فروردین) مجدداً برای غالب نواحی غرب و جنوب غرب کشور (زاگرس) و نواحی شمال شرق آنومالی مثبت پیش‌بینی‌شده است. اما در هفته سوم (۱۸ تا ۲۴ فروردین) به‌استثنای بخش‌هایی از نیمه شمالی کشور که انحراف افزایشی جزئی نسبت به میانگین بارش بلندمدت نشان می‌دهند، در بقیه نقاط کشور بارشی در حد نرمال پیش‌بینی‌شده است. در هفته آخر فروردین (۲۵ تا۳۱) روند کاهشی بارش ادامه یافته و حتی برای مناطقی از جنوب غرب بارش کمتر از نرمال پیش‌بینی‌شده است.
در اشکال ۵ و ۶، نقشه های بارش تجمعی ۱۰ روز آینده ایران (شکل۶) و بارش تجمعی ۱۰ روز آینده جنوب استان کرمان (شمال شهر جیرفت) ارایه شده است. با دقت در شکل ۶ مشخص می‌شود بیشینه بارش‌های ایران در ۱۰ روز آینده برای نواحی ساحلی جنوب شامل استان‌های بوشهر و هرمزگان و بخش جنوبی استان کرمان ( شکل۶) پیش‌بینی شده است. بنابراین با استناد به این نقشه‌ها که بر اساس مدل مرکز اروپایی پیش‌بینی‌های میان‌مدت جوّی ECMWF تهیه و از دقت بالایی در برآورد شرایط جوی ایران برخودارند، بارش‌های سهمگین و بی‌سابقه‌ای پیش‌بینی نشده است.
شکل ۵: نقشه بارش تجمعی ۱۰ روز آینده ایران (۶ تا ۱۵ فروردین۱۳۹۸) مدلECMWF برگرفته از سایت WINDY
شکل ۶: نقشه بارش تجمعی ۱۰ روز آینده جنوب استان کرمان (۶ تا ۱۵ فروردین۱۳۹۸) مدلECMWF برگرفته از سایت WINDY
زند می‌افزاید: گرچه بر اساس بررسی های متعدد علمی و آمار و اطلاعات مشاهداتی، فراوانی وقوع بارش‌های سنگین در رژیم بارشی کشور افزایش یافته و در کنار آن، وقایع خشکسالی نیز سیر صعودی یافته‌اند، اما اخبار وقوع شدیدترین بارندگی‌های چند قرن اخیر عمدتا شایعه بوده و پایه و اساس علمی ندارند. مجدداً تاکید می‌شود مطمئن‌ترین و معتبرترین مرجع کسب اطلاعات و اخبار هواشناسی در کشور، سازمان هواشناسی است.