سرانجام روند نزولی کرونا نیز خواهد رسید و این دوران طی خواهد شد. اما این روزها آنچە جای تعجب است، نوع مواجهه و برخورد متفاوت دولت‌ها و میزان تامین حق بر سلامتی و حمایت از شهروندان است و مواردی که با عدم توسعەیافتگی با بحرانی شدن مسائل مواجە بودەایم.
چرا در ایران بسیاری از مسائل و موضوعات، قابلیت تبدیل شدن بە یک بحران را دارد. امر علمی، اجتماعی، خصوصی، فرهنگی و اقتصادی در سریع‌ترین زمان ممکن بە یک امر سیاسی و بحران‌آمیز تغییر صورت پیدا میکند و بررسی و اقدام برای حل کردن یا مدیریت آن مشکل می‌شود. این بار نیز در اپیدمی کرونا با این وضعیت مواجە شدیم.
درباره این موضوع با بیان عزیزی، روانشناس اجتماعی، گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.
ایرناپلاس: «حق بر سلامت» شهروندان یکی از مهم‌ترین حقوقی است که در قالب اسناد و معاهدات بین‌المللی و نیز در اسناد داخلی نظام حقوقی ایران مورد تأکید قانون‌گذار و سیاستمداران قرار گرفته است. در مورد این اصطلاح توضیح می‌دهید؟
عزیزی: حق بر سلامتی و حق بهرە‌برداری از عالی‌ترین سطح دسترسی بە بهداشت عمومی از بنیادی‌ترین حقوق بشر و شهروندی بە شمار می‌رود کە وجود و استقرار آن، لازمه زندگی اجتماعی محسوب می‌شود و بهداشت عمومی که دربردارنده تعهدات دولت‌ها در حوزه درمانی و بهداشتی برای افراد است، اهمیت ویژه‌ای دارد. در میان اسناد بین‌المللی که به بررسی چنین حقی پرداخته است، سند توسعه پایدار یونسکو بسیار قابل توجە است، چرا که تحولی اساسی در رویکرد دولت‌ها نسبت به این موضوع به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر ایجاد کردە است.
همزمان با تصویب اعلامیە سازمان ملل در ۱۹۴۸، اساسنامە بهداشت جهانی بە عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان این سازمان لازم‌الاجرا شد. در اسناد بین‌الملل مربوط به حقوق بشر، این سازمان در ۱۹۷۸ اعلامیە «آلماتا» را بە عنوان نقطه عطف سلامت و بهداشت جهانی برای همگان صادر کرد و از همان سال بود کە تلاش‌های جهانی را برای تحقق حق بر سلامت و بهداشت عمومی مضاعف کرد. در سند توسعە پایدار ماهیت تعهد دولت‌ها بە شهروندان در قبال این حق بە خوبی تبیین شدە است.
ماده ۱۲ میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سازمان ملل در پرتو به کارگیری حداکثر امکانات اقتصادی و فنی دولت‌ها برای حفظ حق بر سلامتی شهروندان تاکید دارد. نکتە مهم این است کە میزان تحقق و بهره‌مندی از این حق، رابطه‌ای مستقیم با سطح رشد و توسعه یافتگی اقتصادی و اجتماعی یک کشور دارد.
ایرناپلاس: در وضعیت کنونی و شیوع کرونا در جهان، پرسش اساسی این است کە در رابطە با این اپیدمی شهروندان چە حقوقی دارند؟
گسترش مشارکت شهروندان، بهبود کیفیت خدمات عمومی و بهداشتی و ارتقای سطح بهداشت جامعە با آگاهی از اطلاعات کاربردی میسر می‌شود کە در دسترس افراد قرار بگیرد.
در مورد کرونا، باید اطلاعات مربوط بە مبدا، سطح شیوع، میزان تلفات، آمار مبتلایان، جغرافیای پراکندگی، اقدامات انجام گرفتە توسط دولت و بسیاری از موارد حیاتی دیگر ردر رابطە با این بیماری بە شهروندان انتقال دادە شود.
ایرناپلاس: در طول تاریخ و در قرون گذشته مردم چه مواجهه‌ای با این بیماری‌های کشنده و واگیردار داشته‌اند؟
ترس از شیوع بیماری‌های کشندە و واگیردار در طول تاریخ هموارە با بشر همراه بودە است. این ترس در بسیاری از مواقع بە صورتی متافیزیک تعریف و تحلیل و دلایل وقوع آن نە از منظر علمی و پزشکی بلکە از رویکردی دینی و فراطبیعی تبیین شدە است. خشم و انتقام خدایان و تقدیم کردن قربانی برای رفع بلایای طبیعی و بیماری‌های کشندە و یا قحطی، بخش جدانشدنی مناسک اجتماعی و ایمان فردی بودە است. تاریخ موارد بسیار زیادی از بیماری‌های کشندە و پیشروندە را ثبت کردەاست.
بە عنوان مثال در منابع تاریخی آمده است که شیوع طاعون در امپراتوری بیزانس(روم شرقی) و امپراتوری ساسانی که در سال‌های ۵۴۱ یا ۵۴۲ پس از میلاد مسیح آغاز شد تا دو قرن ادامه یافت. این بیماری همه‌گیر در این مدت جان دست‌کم ۲۵ میلیون نفر را در گرفت. این رقم معادل ۱۳ تا ۲۶ درصد جمعیت جهان در آن زمان بود و طاعون ژوستینین، جمعیت قاره اروپا را ظرف تنها ۱۲ ماه به نصف کاهش داد.
در نمونەای دیگر طاعون که در شیوع دوبارە به طاعون سیاه یا «مرگ سیاه» مشهور شد از سال ۱۳۳۴ میلادی آغاز شد. این بیماری همه‌گیر که در اروپا، آفریقا و آسیا شیوع یافت بین ۷۵ تا ۲۰۰ میلیون کشته بر جای گذاشت. بیماری طاعون سیاه ابتدا همانند ویروس جدید کرونا در استان هوبی چین شیوع یافت و پس از شیوع این بیماری بین ۳۰ تا ۶۰ درصد جمعیت اروپا به دلیل ابتلا به طاعون سیاه فوت شدند. انواع آنفولانزا، مالاریا، فلج اطفال،وبا و آبلە کشتگان میلیونی بە همراه داشتە است و آنچە در علم پزشکی بە نام جهش ژنتیکی ویروس‌ها و باکتری‌ها و مقاومت بە آنتی‌بیوتیک شناختە می‌شود موارد و گونەهای جدید بیماری‌ها را بە همراه خواهد داشت.
ایرناپلاس: در سال‌های اخیر شاهد وقوع پیاپی زنجیرەای از تروماها بوده‌ایم. از زلرله و گرفته تا همین ویروس کرونا. این وضعیت تروماتیک چه تاثیری بر جامعه دارد؟
در ایران کە با وقوع پیاپی زنجیرەای از تروماهای مختلف روبه‌روهستیم، توجە جدی بە بهداشت روانی شهروندان و اهمیت رسیدگی سریع و به هنگام به واکنش‌های روانی افراد آسیب‌دیده حیاتی است. ما سال‌هاست کە با اختلالات، استرس، خشم، اضطراب نهفتە و آشکاری زندگی می‌کنیم کە رابطە مستقیمی با خط فقر، سطح رفاه اجتماعی، شکاف طبقاتی و.. دارد.
همانگونە کە در ابتدا اشارە شد، زمانی کە حق بر سلامت توسط دولت نقض می‌شود، فرد خود را در مقابلە با بیماری تنها و ناتوان می‌بیند، حلقە اعتماد روانی بە دولت برای حفظ سلامتی شکستە می‌شود و افراد حتی بە توصیەهای بهداشتی از رسانەهای دولتی بدبین می‌شوند. در این زمان است کە خود مردم تبدیل بە ماشین تولید شایعە و گسترش دامنە بسیار وسیع تخریب روانی می‌شوند.
مردم واکنش‌های متفاوتی در برابر بیماری از خود نشان می‌دهند. از مشاهدە هزاران صورت ماسک‌زدە در خیابان‌ها گرفتە تا حملە کردن بە داروخانەها برای تهیە ماسک، تا احتکار و فروش چند دە برابری وسایل بهداشتی تا ایزولە کردن افراد خانوادە یا انکار علمی مسئله، از وسواس جبری گرفتە تا بیش‌برانگیختی و سوگواری قبل از فاجعە همگی بخشی از واکنش‌های طبیعی و جسمی روانی شهرواندان نسبت بە کرونا است.
ایرناپلاس: نتیجه این روند چه خواهد بود و ابعاد روانی و اجتماعی این بیماری در سطح وسیع چگونه قابل کنترل است؟
در حال حاضر بازار موازی، احتکار و بالا بردن قیمت کالاهایی که با بهداشت انسان سروکار دارد، توسط خود ما شکل گرفته است. فارغ از نقض حق بر بهداشت، ما همین مردم هستیم که در مواردی به فروشگاه‌ها حمله می‌کنیم، به سایت‌های خرید ماشین حمله می‌کنیم، جلوی صرافی‌ها برای خرید ارز صف می‌بندیم و از هر بحرانی پول به دست می‌آوریم. پر از رفتارهای متناقض و پر از اختلالات روانی جدی هستیم. چادرهای ارسالی برای زلزله‌زدگان را در بازار سیاه می‌فروشیم و شیر خشک احتکار می‌کنیم و در ابعاد ملی تکثیر شده‌ایم. بعد از کرونا هم شاهد یک فاجعه دیگر خواهیم بود و شکاف میان دولت و شکاف میان خود شهروندان و امنیت روانی و اجتماعی ما بار دیگر لطمه می‌بیند. در نهایت ما همچون تمام بحران‌های دیگر و زنجیره تروماهای مختلف که اثرات فردی و اجتماعی عمیقی بر ما داشته است، این وضعیت را هم پشت سر خواهیم گذاشت.
در شرایط کنونی ما با روان زخم جمعی در یک سطح ملی روبرو شده ایم و زندگی فردی و جمعی ما را با مشکل مواجه کرده است. راهکارهای فردی و رویکردهای بسیاری برای کاهش آثار این نوع تروما وجود دارد به عنوان مثال: حفظ آرامش، قرار نگرفتن در معرض اخبار غلط، یادگیری مهارتهای ارتقاء کیفیت زندگی، ایجاد حلقه ها و گروه‌های پشتیبانی عاطفی و اجتماعی، جلوگیری از تغییر شکل استرس مثبت به فوبیا، کاهش تنش، شناسایی بیشتر راه‌های برون رفت و کنترل و مدیریت ذهنی به صورتی که بتوان شرایط موجود را سپری کرد.