در سال‌های گذشته هر وقت بحث کسب‌وکارهای نوپا پیش آمده، ذهن ما سمت اپلیکیشن‌های موبایلی و استارت‌آپ‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات رفته است. هر گاه هم از شرکت‌های دانش‌بنیان صحبت شده، بیشترین چیزی که به ذهن ما رسیده، شرکت‌هایی بوده‌اند که در حوزه نانو فعالیت می‌کنند. از کسب‌وکارهای خلاق چه می‌دانیم؟ کسب‌وکارهایی که دامنه وسیعی را از حوزه اسباب‌بازی گرفت تا گردشگری و حتی گیاهان دارویی در برمی‌گیرند.
ایرناپلاس در این رابطه با محمدحسین سجادی‌نیری، دبیر توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌ساز معاونت علمی ریاست‌جمهوری گفت‌وگو کرده است.
ابتدا درباره برنامه زیست‌بوم شرکت‌های خلاق به ما بگویید و اینکه این برنامه بر اساس چه ضرورتی تدوین شد؟
دو ضرورت احساس شد که منتج به تدوین این برنامه شد. ضرورت نخست، توجه به صنایع فرهنگی و خلاق در کشور بود. موضوعی که در سال‌های گذشته با توجه کمتر و بی‌مهری روبه‌رو شده است. در کشورهای کمتر توسعه یافته به‌صورت عمومی، فرهنگ به‌عنوان یک گزینه هزینه‌ساز برای دولت‌ها محسوب می‌شود. در صورتی که در پارادایم جدید دنیا، فرهنگ می‌تواند با حفظ چارچوب‌های خود، یک صنعت درآمدزا باشد. ایران نیز به‌عنوان یک کشور فرهنگی با وجوه تمایز جدی، مشمول این موضوع است.
ضرورت دوم، به وجود قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان برمی‌گردد که معاونت علمی ریاست جمهوری پیگیر اجرای آن است. بعضی معتقد بودند که شرکت‌های دانش‌بنیان عنصر اصلی تشکیل‌دهنده زیست‌بوم اقتصاد دانش‌بنیان هستند. این در حالی است که در یک زیست‌بوم باید عناصر مختلفی دست‌به‌دست یکدیگر دهند. شاید شرکت‌های دانش‌بنیان یکی از بخش‌های اصلی این زیست‌بوم باشند، اما این شرکت‌ها در حوزه فناوری‌های برتر یا های‌تک فعالیت می‌کنند. بسیاری از شرکت‌ها را داریم که در حوزه شرکت‌های میدل‌تک یا فناوری‌های رده پایین‌تری فعالیت می‌کنند، اما ارزش افزوده بالایی ایجاد می‌کنند. اینها مشمول قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌شوند. ضرورت دوم این بود که این عناصر نیز در زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور مورد توجه قرار گیرند؛ در نتیجه برنامه‌ای با این دو مأموریت کلان شکل گرفت.
سه هدف اصلی برای این برنامه ذکر شده از جمله توسعه زیست‌بوم نوآوری، ارتقای سهم شرکت‌های خلاق در اقتصاد دانش‌بنیان و همچنین ایجاد اشتغال در این بخش. در مدتی که از اجرای این برنامه می‌گذرد، تا چه حد موفق شده‌اید به این سه هدف برسید؟ آیا آماری در این زمینه دارید؟
با حدود ۵۴۰ شرکت خلاق مواجهیم. پیش‌بینی ما این است تا پایان سال جاری به حدود ۱۰۰۰ شرکت برسیم.
این اهداف یک وجه کمّی و یک وجه کیفی دارند. پیش از این، شرکت‌های فعال در صنایع فرهنگی و شرکت‌های استارت‌آپی طی یک برنامه منسجم مورد حمایت و هویت‌بخشی نبودند. وجه کیفی برنامه این است که ما تلاش کردیم به این مجموعه‌ها هویت ببخشیم تا در نگاه حاکمیت و مردم دیده و شناخته شوند. خوشبختانه تا حدی در این حوزه موفق بوده‌ایم.
در خصوص بخش کمّی، طی یک فرآیند یک ساله با حدود ۵۴۰ شرکت خلاق مواجهیم. پیش‌بینی ما این است تا پایان سال جاری به حدود ۱۰۰۰ شرکت برسیم.
این آمار مربوط به شرکت‌هایی است که شما در ستاد، آنها را به‌عنوان شرکت خلاق پذیرفته‌اید؟
بله، این مربوط به شرکت‌هایی است که در این برنامه به‌عنوان شرکت خلاق احراز صلاحیت می‌شوند. برخی از این شرکت‌ها قبلاً وجود داشته‌اند، اینها شناسایی شده و دارند معرفی می‌شوند. برخی هم به‌واسطه پیگیری‌ها و تلاشی که برای توسعه زیست‌بوم شکل گرفته، در حال ایجاد شدن هستند، مانند بسیاری از شرکت‌هایی که از دل مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده‌ها بیرون می‌آیند. حدود ۳۰۰ شرکت پیش از این وجود داشته و حدود ۲۰۰ شرکت نیز طی شروع برنامه متولد شده یا تیمی بوده‌اند که تبدیل به شرکت شده‌اند.
از طرفی، حدود ۳۰ نوع حمایت طراحی شده است. تلاش می‌شود این حمایت‌ها به‌صورت یکپارچه به این شرکت‌ها ارائه شود. تا پایان سال، خوشه‌های این عرصه شکل می‌گیرد. در هر کدام از زیربخش‌ها یا خوشه‌ها، شرکت‌هایی را داریم که لازم است حمایت خاص خود را دریافت کنند. مثلاً شرکت‌های حوزه اسباب‌بازی، حمایت‌هایی را نیاز دارند که متفاوت با حمایت‌های مورد نیاز شرکت‌های حوزه انیمیشن است.
این شرکت‌ها هم اشتغال مستقیم و هم غیرمستقیم ایجاد کرده‌اند. فرض ما این است در شرکت‌هایی که اکنون با آنها مواجهیم، حداقل ۲۰۰۰ شغل شکل گرفته و با یک اقتصاد رو به رشد در این عرصه روبه‌روییم.
بحث شرکت‌های خلاق در برابر استارت‌آپ‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات مغفول نمانده است؟ اخبار آنها را در رسانه‌های عمومی و تخصصی بیشتر می‌خوانیم. شرکت خلاق مفهوم جدیدی است یا ما اخیراً به آن توجه کرده‌ایم؟
شرکت‌های خلاق به شرکت‌هایی اطلاق می‌شود که یا در حوزه صنایع فرهنگی فعال هستند یا شرکت‌های خدماتی و مبتنی بر فناوری اطلاعات هستند که خدمتی را با یک نوآوری به مردم ارائه می‌کنند.
هر دو مورد سایه انداخته و باعث غفلت از برنامه خلاق شده است. بخشی از برنامه خلاق مبتنی بر ادبیات صنایع خلاق در دنیاست. منظورم بخشی است که به حوزه صنایع خلاق و فرهنگی می‌پردازد. در کشورهای در حال توسعه، کمتر به صنایع خلاق و شرکت‌های صنعت فرهنگی پرداخته می‌شود، زیرا چنین کشورهایی توسعه خود را مبتنی بر صنعتی شدن و صنایع سنگین مانند نفت، پتروشیمی و... می‌بینند. بنابراین مسیر توسعه خود را مبتنی‌بر این صنایع برنامه‌ریزی می‌کنند. اما شاهدیم کشورهایی که ظرفیت فرهنگی کمتری نسبت به ما دارند، یکی از پیش‌ران‌های اقتصاد خود را شرکت‌های حوزه صنایع خلاق و صنایع فرهنگی تعریف کرده‌اند. برای نمونه می‌توان به صنعت انیمیشن ژاپن، سریال‌های کره‌ای و گردشگری ترکیه اشاره کرد.
افزون بر این، در سال‌های اخیر با توجه جدی به شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات روبه‌رو بوده‌ایم. این دو موضوع بر شرکت‌های خلاق سایه انداخته است. در برنامه‌ای که معاونت علمی ریاست جمهوری طراحی کرده، شرکت‌های خلاق به شرکت‌هایی اطلاق می‌شود که یا در حوزه صنایع فرهنگی فعال هستند یا شرکت‌های خدماتی و مبتنی بر فناوری اطلاعات هستند که خدمتی را با یک نوآوری به مردم ارائه می‌کنند. برنامه خلاق عملاً قرار است هر دو این مجموعه‌ها را پوشش دهد.
اگر قرار باشد شما فعالیت کنشگران این حوزه را آسیب‌شناسی کنید، چه می‌گویید؟ آیا مزیت نسبی در کشور ما وجود دارد که چنین شرکت‌هایی کمتر به آن توجه می‌کنند یا شاهد تکرار بیش از حد در یک حوزه خاص هستیم؟
بخشی از این مسئله به شرکت‌های فعال در صنعت فرهنگی و بخشی مربوط به استارت‌آپ‌های خدماتی مبتنی بر فناوری اطلاعات است. در بخشی که مربوط به کسب‌وکارهای فرهنگی و صنایع خلاق است، با دو مشکل اصلی مواجهیم. یکی نگاه سال‌های اخیر در کشور بوده مبنی بر اینکه باید برای فرهنگ هزینه شود و تلاش کنیم یک پویایی در حوزه فرهنگی رخ دهد. این نگرش در تمام لایه‌های کشور جاری شده است. فعالان فرهنگی نیز آن را حوزه‌ای سوبسیدبگیر می‌دانند. نگاه مبتنی بر اشتغال‌زایی، ایجاد ارزش و خلق ثروت، کمتر وجود داشته است. این‌گونه هم نیست که یک سری چارچوب‌های فرهنگی فدا شود. آنچه در صنایع فرهنگی جذابیت ایجاد می‌کند، تمایز است. ما می‌توانیم به‌واسطه فرهنگ خاص خود تمایز ایجاد کنیم.
برخی می‌گویند گردشگری ما موفق نمی‌شود، زیرا نمی‌توانیم مصداق‌های عمومی گردشگری را در دنیا فراهم کنیم. در حالی که مصداق‌های عمومی در همه جا وجود دارد و ایجاد تمایز می‌تواند باعث ورود گردشگر به کشور شود. باید نگاه به این حوزه تغییر کند و بدانیم که صنایع خلاق می‌تواند درآمدزا باشد و ارزش افزوده ایجاد کند.
در حوزه کسب‌وکارهای خدماتی مبتنی بر فناوری اطلاعات، بخشی از کسب‌وکارها دارند به سمت کپی‌کاری می‌روند.
مسئله دیگر، شکل‌گیری یک زنجیره ارزش منسجم و در هم‌تنیده است. در این حوزه به آن بازارپردازی می‌گویند. مانند اینکه کاراکتری خلق می‌شود که در فیلم سینمایی، انیمیشن، بازی ویدیویی، صنعت مد و پوشاک، لوازم خانگی و کمیک‌استریپ استفاده می‌شود و ارزش‌آفرینی می‌کند. مشکلات مختلفی از جمله عدم پیگیری قانون صیانت از مالکیت فکری در این عرصه و نبود شرکت‌های بزرگی که بتوانند این زنجیره را با هم پیش ببرند، وجود دارد.
در حوزه کسب‌وکارهای خدماتی مبتنی بر فناوری اطلاعات، بخشی از کسب‌وکارها دارند به سمت کپی‌کاری می‌روند. این را به‌صورت عمومی مذموم نمی‌دانم، اما از نقطه‌ای به بعد که اکوسیستم دارد رشد می‌کند، زمان نوآوری فرا می‌رسد.
مسئله دیگر این است که تمام عناصری که باید در این سیستم نقش‌آفرینی کنند، به‌طور کامل شکل نگرفته‌اند مانند VCها. این عرصه به‌گونه‌ای نیست که دولت روی آن سرمایه‌گذاری کند و بخواهد آن را رشد دهد. اساساً پول دولتی باعث انحراف اکوسیستم می‌شود. در این عرصه باید VCهای بخش خصوصی فعالیت کنند. نبود منتورهای جدی، نهادهای موفق در تزریق پول هوشمند و... جزو مشکلاتی است که در حوزه استارت‌آپ‌های خدماتی مبتنی بر فناوری اطلاعات داریم.
به VCها اشاره کردید، در بخشی از برنامه ذکر شده که از VCها حمایت شود تا وارد این عرصه شوند. آیا کار مشخصی در این زمینه انجام شده است؟
در حال پیگیری دو کار اصلی هستیم که بازیگر جدی آنها صندوق نوآوری و شکوفایی است. یکی شکل دادن یک صندوق تخصصی در حوزه صنایع خلاق است که امیدوارم تا انتهای سال جاری، اجرایی شود. دیگر اینکه یک VC در این عرصه شکل گیرد. مجوز VCها توسط فرابورس اعطا می‌شود. صندوق نوآوری و شکوفایی نیز آمادگی سرمایه‌گذاری در این VC را دارد. داریم تلاش می‌کنیم که چند سرمایه‌گذار بخش خصوصی نیز در این عرصه وارد شوند. صندوق پژوهش و فناوری در یک لایه کوچک‌تر و ارائه خدماتی مانند ضمانت‌نامه، ارزش‌گذاری، تسهیلات خرد را متقبل می‌شود. VC نیز با مکانیزم‌های فرابوس، به شکل‌گیری پروژه‌های بزرگ کمک می‌کند که می‌توانند طی یک نظارت حاکمیتی به بحث بازارپردازی و درآمدزایی از عرصه‌های مختلف صنایع خلاق کمک می‌کنند.
شرکت‌های خلاق چه سهمی از تولید ناخالص داخلی را در کشورهای توسعه‌یافته به خود اختصاص می‌دهند؟
تخمین زده می‌شود بازار صنایع خلاق اکنون نزدیک به ۱۰ هزار میلیارد دلار گردش مالی داشته باشد.
در آخرین آمار یکپارچه و جامعی که در سال ۲۰۱۵ با همکاری بین آنکتاد سازمان ملل و شرکت ارنست اند یانگ بود، منتشر شد. در سال ۲۰۱۳ بازار صنایع خلاق ۲۲۵۰ میلیارد دلار ارزش‌گذاری شده است. این آمار نسبت به سه سال قبل از خود سه برابر شده و نسبت به هشت سال پیش از خود، دو برابر شده است. یعنی یک افزایش ۶ برابری طی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۳ داشته است. تخمین زده می‌شود این بازار اکنون نزدیک به ۱۰ هزار میلیارد دلار گردش مالی داشته باشد.
اگر فارغ از جاذبه‌های گردشگری و... تنها به جنبه جمعیتی ایران توجه کنیم، یک درصد از این آمار باید سهم کشور ما باشد؛ یعنی ۱۰۰ میلیارد دلار. می‌توان رفاه کشور را با استفاده از صنایع خلاق چند برابر کرد. این اتفاقی است که در بسیاری از کشورهای دنیا رخ داده و صنایع خلاق را به‌عنوان پیشران اقتصاد خود در نظر گرفته‌اند. هدف‌گذاری شخصی من رسیدن به عدد ۲۰ میلیارد دلار برای سال ۱۴۱۴ است. عملاً با صنایع خلاق می‌توانیم از خام‌فروشی نفت مستقل شویم.
خوشه‌های حوزه صنایع خلاق شامل بخش‌های جذابی می‌شود؛ لطفاً در این رابطه هم توضیح دهید.
سعی کرده‌ایم در این برنامه، بخش‌هایی را که نمی‌توانست مشمول شرکت‌های دانش‌بنیان شود، پوشش دهیم. این حوزه شامل کسب‌وکارهای دیجیتال و فضای مجازی، صنایع دیداری و شنیداری، بازی‌های ویدیویی، مد و پوشاک، اسباب‌بازی و سرگرمی، میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، طب سنتی، گیاهان دارویی و سایر حوزه‌هایی است که دارند با نوآوری خدماتی را ارائه می‌کنند. برخی از این گروه سایر شامل خدماتی است که به بخش‌های دیگر اکوسیستم ارائه می‌شود. بعضی‌ها از موضوعاتی مانند معماری، مد و پوشاک هستند که در حال تغییر رویکرد سنتی بوده و خدمات خود را با رویکردی نوین ارائه می‌کنند.
یکی از خدماتی که معاونت علمی در قالب ستادی که شما مسئولیت آن را بر عهد دارید ارائه می‌کند، بسته حمایتی برای صادرات خدمات و محصولات است. در این حوزه چه کارهایی انجام شده است؟
یکی از شرکت‌های حوزه انیمیشن در کره جنوبی، روسیه و برخی کشورهای اروپایی بازار دارد.
معاونت علمی پلت‌فرمی را برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه صادرات ارائه کرده بود. برای ارائه خدمات به شرکت‌های خلاق، تقریباً از همان پلت‌فرم الگو گرفتیم. حمایت‌ها را به‌صورت عمومی اعلام می‌کنیم. شرکت‌های توانمند می‌آیند و ارزیابی می‌شوند. ارزیابی آمادگی صادراتی انجام می‌شود که طی آن توانمندی‌ها و قابلیت‌های شرکت برای حضور در عرصه‌های بین‌المللی مشخص می‌شود. این کار با یک هزینه بسیار پایین در رابطه با شرکت‌های خلاق انجام می‌شود و تعدادی از این شرکت‌ها وارد مرحله بعدی می‌شوند. به‌ویژه برای صادرات در حوزه‌های انیمیشن و بازی‌های ویدیویی و همچنین تولیدکنندگان محتوا اقدامات ویژه‌ای انجام داده‌ایم. در حال حاضر یکی از شرکت‌های حوزه انیمیشن در کره جنوبی، روسیه و برخی کشورهای اروپایی بازار دارد. تعدادی از شرکت‌های حوزه انیمیشن ما دارند کار مشترک انجام می‌دهند و به قرارداد تولید مشترک رسیده‌اند که می‌تواند بسیار ارزش‌آفرین باشد.
برای فاز نخست که در واقع مرحله پایلوت برای تعدادی از شرکت‌ها بوده، تا پایان سال به عدد یک میلیون دلار می‌رسیم. البته آمار حوزه صنایع‌دستی و گردشگری را در این بخش در نظر نگرفته‌ایم، زیرا پیش از این نیز چنین فعالیت‌هایی وجود داشته است. شرکت‌هایی که در عرصه داخلی موفقند، برای سال آینده باید توانمند شوند. همچنین آنها را به سطح صادراتی شدن برسانیم و حجم صادرات شرکت‌های خلاق را افزایش دهیم. ضمن اینکه ممکن است برخی کشورها یک گارد اولیه در رابطه با واردات فرهنگی به کشورشان داشته باشند. این مانعی است که داریم تلاش می‌کنیم در رابطه با برخی از کشورها آن را حل کنیم.
با چه نهادهایی در این حوزه همکاری می‌کنید؟ احیاناً با اتاق‌های مشترک بازرگانی مذاکره‌ای داشته‌اید؟
تلاش این است که برنامه خلاق یک برنامه ملی باشد و بازیگران دولتی و بخش خصوصی در این بخش فعال باشند. نهادهایی از جمله وزارت ارتباطات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در این زمینه اثرگذارند که با هر کدام از آنها نیز همکاری‌هایی را انجام داده و حمایت‌های مشترکی را تعریف کرده‌ایم. در برنامه خلاق، شبکه کارگزاران خدمت صنایع خلاق را داریم و به دنبال این هستیم فعالان اکوسیستم شرکت‌های خلاق به یکدیگر سرویس دهند. یعنی اگر شرکتی آمده پلت‌فرمی را برای صادرات ایجاد کرده، خودش به‌عنوان یک پایگاه صادراتی می‌تواند به سایر شرکت‌ها کمک کند. ما نیز یارانه‌ای را وارد این عرصه می‌کنیم و شرکت‌ها کنار یکدیگر می‌توانند هم‌افزایی کنند.
همچنین همکاری مناسبی با اتاق بازرگانی ایران شکل گرفته است. مجمع فعالان شرکت‌های دانش‌بنیان و کمیسیون فناوری اطلاعات و اقتصاد هنر هر دو در حوزه صادرات صنایع فرهنگی و خلاق شروع به فعالیت کرده‌اند.
اخیراً گفته‌اید استارت‌آپ‌های حوزه علوم انسانی رشد قابل ملاحظه‌ای داشته و به دو دانشگاه تخصصی کشور در این حوزه یعنی علامه طباطبایی و امام صادق اشاره کرده‌اید. به‌طور مشخص توفیقی در این زمینه حاصل شده و نمونه موفقی وجود دارد که اکنون به ما معرفی کنید؟
بیش از ۴۰ شرکت فعال در حوزه علوم انسانی در اکوسیستم شرکت‌های خلاق فعالیت می‌کنند.
به‌نظر می‌رسد کاربردی‌سازی علوم انسانی و اجتماعی باید از دل دانشگاه‌ها اتفاق بیفتد. یکی از راهبردهای اصلی معاونت علمی در این حوزه، ایجاد مراکز علمی در چنین دانشگاه‌هایی است. از نخستین دانشگاه‌هایی که پا پیش گذاشت و وارد این حوزه شد، دانشگاه علامه طباطبایی بود و اولین مرکز رشد و نوآوری این حوزه را ایجاد کرد. به‌قدری از این مرکز استقبال شد که ساختمان دیگری را به این موضوع اختصاص دادند. این نشان می‌دهد که ساختمان اول کاملاً از فعالان استارت‌آپی و شتاب‌دهنده‌های حوزه علوم انسانی و اجتماعی پر شد.
اکنون دانشگاه امام صادق نیز وارد این عرصه شده و مرکز نوآوری این دانشگاه با نظر ویژه رئیس دانشگاه آغاز به فعالیت کرده است. طبیعتاً شکل‌گیری این اکوسیستم در دانشگاه‌ها اقدامات اولیه‌ای را می‌طلبد مانند برگزاری رویدادها، ایجاد فضای لازم در دانشگاه، فضاسازی و ترویج در میان اعضای هیئت علمی.
در حال حاضر شتاب‌دهنده‌های خوبی در حوزه علوم انسانی داریم. دو مورد آن در مرکز نوآوری دانشگاه علامه طباطبایی مستقر هستند. مجموعه‌هایی را داریم که به‌عنوان برگزارکننده رویداد با چنین نگاهی در کشور فعالند. مانند پیچ خط‌مشی که نگاهش مبتنی بر رویدادهایی است که سیاست‌گذاری را پی می‌گیرند. استارت‌آپ‌هایی آمده‌اند و در ترکیبی بین تولیدکنندگان محتوا و فعالان حوزه ادبیات و تاریخ محتوا تولید می‌کنند. در حال حاضر به‌راحتی بیش از ۴۰ شرکت فعال در حوزه علوم انسانی را می‌شود در اکوسیستم شرکت‌های خلاق نام برد. این لیست نیز در وب‌سایت معاونت علمی موجود است.
گفت‌وگو از حامد حیدری