جوایز ادبی از رویدادهایی است که همواره موافقان و مخالفانی دارد؛ جایزه جلال آل‌احمد یکی از جوایزی است که از انتخاب داوران تا نتایج آن، همواره مورد نقد و بررسی بوده است. شاید یکی از دلایل تیغِ تیزِ نقد بر این جایزه ادبی، تأمین مخارج آن از طرف دولت است. اما جایزه ادبی مانند جایزه جلال چه تأثیری بر نویسنده‌هایی که موفق به کسب آن شده‌اند و دیگر نویسندگان می‌گذارد؟ آیا کلاً جوایز در شیوه تولید آثار نویسندگان نقشی دارند؟ آیا در پسِ فکرِ نویسنده در زمان خلق اثر، جایی برای جایزه ثبت شده است؟ مخاطبان ایرانی تا چه اندازه به نویسندگانی که جایزه ادبی دریافت می‌کنند توجه دارند و آیا آثار نویسنده‌ای که جایزه ادبی دریافت کرده باشد، بیشتر از دیگر نویسندگان به‌فروش می‌رسد؟ اینها سؤالاتی است که برای پیدا کردن پاسخ آنها خبرنگار ایرناپلاس به سراغ محمدحسن شهسواری، نویسنده و منتقد ادبی رفته است.
شهسواری معتقد است همه جوایز مثبت‌اند؛ جوایز منطقه‌ای و استانی و ... هر چه جایزه یک نویسنده بیشتر باشد، برای نویسنده می‌تواند نتایج بهتری به ارمغان آورد. به‌گفته این نویسنده، در روانشناسی دو سوق دهنده مهم، یعنی تشویق و تنبیه وجود دارد. اینکه انسان‌ها به‌صورت طبیعی به آتش نزدیک نمی‌شوند، به‌دلیل خطری است که آتش دارد و نوعی تنبیه است و در آغوش مادر، شیر می‌خورند، زیرا احساس سیری، نوعی تشویق است. شهسواری توضیح داد: جوایز برای نویسندگان همین معنا را دارد. یعنی اگر برای منِ نویسنده، جایزه جلال، گلشیری، احمد محمود یا هر جایزه دیگر مهم باشد، با کسب آن، تشویق و اگر موفق به کسب آن نشوم، برایم به معنی تنبیه خواهد بود. در نتیجه این تجربه، می‌بینم فردی که توانسته جایزه ادبی را دریافت کند چه ویژگی داشته و تلاش می‌کنم آثارم آن ویژگی را کسب کند.
قسمتی از اهمیت جایزه به‌وسیله مخاطبان و از راه توجه آنها به نویسنده و آثار او شکل می‌گیرد، شهسواری درباره نقش جایزه در جذب مخاطب، بیان کرد: به هر حال، مخاطب کنجکاو می‌شود و نمی‌تواند جایزه را برای نویسنده و اثر او انکار کند. باید توجه داشت که جایزه نمی‌تواند یک هیچ را تبدیل به همه چیز کند. جایزه، آنچنان را آنچنان‌تر می‌کند؛ یعنی اگر کتابی مایه داشته باشد که مورد توجه مخاطب قرار گیرد جایزه حتماً به دیده شدن آن کمک می‌کند، اما اگر مایه را نداشته باشد، جایزه هم چندان تأثیری ندارد. شواهدم برای این ادعا زیاد است، اما به دلیل اینکه همه آنهایی که جایزه دریافت کرده‌اند دوستانم هستند، نمی‌خواهم در مصاحبه نامی بیان کنم.
شهسواری نقدهایی را که بر جایزه جلال وارد می‌شود، طبیعی خواند و گفت: نمی‌توانید هیچ پدیده انسانی پیدا کنید که همه موافق یا مخالف آن باشند. حتی نوبل مورد نقد خیلی از افراد قرار می‌گیرد، مثلاً ژان‌پل سارتر جایزه نوبل را برد و قبول نکرد. در مورد هر دو طیف جایزه جلال و گلشیری، نقدهایی مطرح است که بیان می‌شود و منتقدان هم حق دارند.
شکل‌گیری جایزه‌ای برای تجلیل از نویسندگان
امسال دوازدهمین دوره از جایزه ادبی جلال آل‌احمد برگزار می‌شود. طی احکامی جداگانه از طرف وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، محمدرضا شرفی‌خبوشان به‌عنوان «دبیر علمی» و مهدی قزلی برای ششمین دوره متوالی به‌عنوان «دبیر اجرایی» منصوب شدند. توجه این گزارش بر بخش داستان بلند و رمان جایزه جلال است که در این دوره شهریار عباسی، هادی خورشاهیان و احسان رضایی هیئت داوران آن هستند. در این دوره، «بی‌کرانگی» به قلم مهدی ابراهیمی لامع، از نشر نیماژ، «دور زدن در خیابان یک‌طرفه» به قلم محمدرضا مرزوقی از نشر ثالث، «روزها و رویاها» به قلم پیام یزدانجو از نشر چشمه، «فوران» به قلم قباد آذرآیین از انتشارات هیلا، «ما را با برف نوشته‌اند» به قلم نسیم توسلی از انتشارات آگه و «وضعیت بی‌عاری» به قلم حامد جلالی از انتشارات شهرستان ادب، نامزدهای راه‌یافته به مرحله نهایی هستند.
جایزه ادبی جلال برای رسیدن به دوره دوازدهم راه پرفراز و نشیبی را پیموده است. تشکیل این جایزه این گونه بود که در جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی، این شورا بر آن شد تا همه ساله در گردهماییِ ویژه‌ای با نام و یاد جلال آل‌احمد از اهل ادب و نویسندگان ایرانی تجلیل شود. این جایزه کتاب‌های منتشر شده یک سال قبل از هر دوره را در چهار حوزه «رمان و داستان بلند»، «مجموعه‌داستان»، «مستندنگاری و تاریخ‌نگاری» و «نقد ادبی» بررسی و داوری می‌کند.
فصل نخست این جایزه را معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری خانه کتاب ایران برگزار کرد که ۶ دوره کامل بود. از آن پس، یگانه برگزار کننده این جایزه، بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان بود. تصمیم اهدای ۱۱۰ سکه طلا به نفر برگزیده در ۶ سال اول، جایزه جلال را به گران‌ترین جایزه ادبی کشور بدل کرده بود و در کنار دیگر عوامل، این تصمیم نیز در انتخاب نشدن اثر برگزیده برای ۶ دوره نخست، نقش داشت. لیکن در فصل دوم علاوه بر ارتقای سطح علمی، رقم هدیه نفرات برگزیده تعدیل شد و جایزه جلال از سال۱۳۹۳ به بعد هر ساله برگزیده یا برگزیدگانی را به جامعه ادبی معرفی کرده است.
در نهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد، بخش ویژه و مجزای ادبیات افغانستان با حضور سید رضا محمدی، رئیس اتحادیه نویسندگان افغانستان، نصیر احمد نور، سفیر جمهوری اسلامی افغانستان در تهران و حضور گسترده نویسندگان و ادیبان و شاعران ایران و افغانستان به این جایزه افزوده شد.
نگاهی به یازده دوره جایزه جلال
سال‌های ابتدایی این جایزه به دلایل مختلف با حاشیه‌های فراوانی روبه‌رو بود تا جایی که فقط در سال ۱۳۹۰ یعنی دوره چهارم جایزه جلال، رمان «جاده جنگ» نوشته منصور انوری که توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است، به‌عنوان رمان برگزیده اعلام شد و این جایزه در دوره اول، دوم، سوم، پنجم و ششم جایزه رمان برگزیده نداشت.
می‌توان گفت جایزه جلال از دور هفتم در سال ۹۳ نظمی به خود گرفت، زیرا شائبه‌های زیادی برای معرفی نشدن نفر برگزیده در پنج دوره قبلی شکل گرفته بود. در این دوره، رمان «ملکان عذاب» نوشته ابوتراب خسروی و «آهِ باشین» نوشته محمدکاظم مزینانی به‌عنوان رمان‌های برگزیده معرفی شدند. محمدعلی مهدوی‌راد، دبیر علمی دوره هفتم و هشتم بود. از دوره هشتم برنامه آموزشی آل‌جلال با هدف تربیت و تقویت مهارت جوانان نویسنده سراسر کشور برگزار شد. در این دوره « پاییز فصل آخر سال است» نخستین رمان نسیم مرعشی و «دختر لوتی» نوشته شهریار عباسی به‌عنوان رمان برگزیده انتخاب شدند.
منیژه آرمین در نهمین دوره این جایزه نام خود را به‌عنوان تنها زن به‌عنوان دبیر علمی این جایزه ثبت کرد. در این دوره رمان «لم یزرع» نوشته محمدرضا بایرامی به‌عنوان اثر برگزیده بخش رمان معرفی شد. رمان «این خیابان سرعت‌گیر ندارد» نوشته مریم جهانی از نشر مرکز و «بی‌کتابی» نوشته محمدرضا شرفی خبوشان از انتشارات شهرستان ادب به‌صورت مشترک به‌عنوان برگزیده دوره دهم معرفی شدند. شهریار عباسی، دبیر علمی دهمین دوره جایزه جلال بود. در آیین اختتامیه یازدهمین دوره جایزه جلال آل‌احمد در سال ۹۷ رمان «رهش» نوشته رضا امیرخانی از نشر افق به‌عنوان اثر برگزیده در بخش رمان و داستان بلند معرفی شد. در این دوره محمدرضا بایرامی دبیر علمی جایزه جلال بود.