دانشمندان می‌گویند با رشد شهرها، سیلاب‌ها شایع‌تر شده‌اند، چرا که زیرساخت‌های شهری نمی‌توانند نیازهای زهکشی اراضی آسفالت شده و بتنی را تأمین کنند. در حال حاضر افزایش بارش باران و بالا آمدن سطح آب، خیابان‌ها، ساختمان‌ها و تونل‌های مترو را در بسیاری از شهرهای جهان تهدید می‌کند. علاوه بر این بالا رفتن سن سدها، آنها را مستعد شکستن و آسیب می‌کند؛ ویرانی که ۱۵ سال پیش در نئواورلئان پس از طوفان کاترینا اتفاق افتاد، نتیجه شکستن یکی از سدهای قدیمی همین شهر بود. ویرانی ناشی از این سیل به حدی بود که آن زمان دولت آمریکا ۲۰۰ میلیارد دلار صرف بازسازی نئواورلئان و سایر شهرهای آسیب دیده کرد.
با این که شدت بارش و قدرت سیلاب در کشور ما در مقایسه با کشورهای دیگر بسیار پایین‌تر است، اما تجربه ثابت کرده است که ما همچنان در برابر سیلاب‌ها غافلگیر می‌شویم و هر از چندگاهی باید هزینه‌های جانی و مالی گزافی را پرداخت کنیم. آخرین نمونه آن سیل اوایل امسال بود که علاوه بر میلیاردها تومان خسارت و بی‌خانمان کردن هزاران نفر، جان چندین نفر را نیز گرفت. با این حال، امروز کشورهای بسیاری با کمک فناوری به جنگ سیلاب رفته‌اند و توانسته‌اند تا حد زیادی در مهار آن موفق باشند.
آمادگی نداریم
مرتضی اکبرپور، کارشناس مدیریت بحران که پیش از این مدت‌ها معاون فنی سازمان مدیریت بحران کشور بود معتقد است مدیریت بحران به‌ویژه مدیریت سیل در اولویت کشور ما قرار ندارد. اکبرپور در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید که بارش‌هایی اخیر در کشور بارش‌های زیاد شدیدی نبودند و اگر قرار باشد ما در مقابل چنین بارش‌هایی عاجز باشیم عملاً در برابر بارش‌ها و سیلاب شدید و ویرانگر کاری از دستمان برنمی‌آید که البته سیل‌های اوایل امسال نشان داد واقعاً آمادگی نداریم.
پاییز فصل لایروبی است
اکبرپور ادامه می‌دهد: پاییز فصل لایروبی است و باید مدیریت شهری در شهرها، مدیریت بحران در استان‌ها و شهرستان‌ها این موضوع را در دستور کار خود قرار دهند اما همین کار ساده نیز انجام نمی‌شود. ما عمدتاً در زمان بارش‌های شدید باران دچار غافل‌گیری می‌شویم چرا که به دلیل لایروبی نکردن به‌موقع کانال‌های آب و رودخانه‌ها آب دپو می‌شود و تبدیل به شرایطی می‌شود که ممکن است باعث آب‌گرفتگی در خیابان‌ها شده و هم در موارد شدیدتر باعث ایجاد خسارت جانی و مالی شود و جان افرادی آسیب‌پذیر مثل کودکان و سالمندان را تهدید کند.
این روزها آیین‌نامه قانون مدیریت بحران کشور در حال تدوین است. اکبرپور که یکی از مشاوران تدوین این آیین‌نامه‌هاست معتقد است این آیین‌نامه‌ها باید به سمتی پیش برود که امکانات پیش‌بینی و مدیریت بحران در زمان سیلاب به‌روز شوند و از فناوری‌های به‌روز استفاده شود. چرا که امکانات جدید به‌راحتی به دستگاه‌های مختلف متولی مدیریت بحران کمک می‌کند که به‌سرعت و به‌راحتی اطلاعات را با هم به اشتراک بگذارند تا صحنه عملیات به صحنه بحران تبدیل نشود.
در طول ۴۰ سال گذشته مشغول چه کاری بودیم؟
او که چند روز پیش در دفتر استانداری تهران شاهد جدال نمایندگان نهادهای مختلف در مورد آب‌گرفتگی‌های اخیر پایتخت بود معتقد است یکی از مشکلات اصلی ناهماهنگی بین نهادهای مختلف است که باعث می‌شود هر یک دیگری را متهم به کم‌کاری کنند.
به گفته اکبرپور در همان جلسه، معاون خدمات شهری شهرداری تهران اعلام کرده است که به‌تازگی ۶۷ نقطه آسیب‌پذیر در مقابل سیل شناسایی شده است. سؤال اینجاست مسئولان شهری در طول ۴۰ سال گذشته مشغول چه کاری بودند که امروز به فکر شناسایی نقاط خطرساز افتاده‌اند؟ او می‌گوید با این حال «ماهی را هر وقت از آب بگیری تازه است». اما اگر امروز قرار است کاری انجام شود بهتر است توانمندی افراد و نهادهای مختلف در قانون مشخص و بر اساس آن اقدام شود. در قانون جدید مدیریت بحران که به‌تازگی ابلاغ شده است دستگاه‌ها مکلف به پایش و ارزیابی عملکرد خود شده‌اند که به اعتقاد او کمک خوبی به بهتر شدن اوضاع می‌کند.
در این میان، شهاب کرمانشاهیان، استاد دانشگاه تهران سه‌گانه‌ای را در مورد معضل آب‌گرفتگی و سیلاب در تهران بیان می‌کند. کرمانشاهیان در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: بسیاری از بزرگراه‌ها مانند صیاد شیرازی، امام علی(ع) و چمران که توسط مدیریت شهری ساخته شده، در کنار روددره‌ها قرار دارد. این در حالی است که در چنین مناطقی باید بارگذاری‌های سبک مثل فضای سبز یا تفرجگاه‌هایی که بتوان با اطلاع‌رسانی به‌موقع مردم را از آن خارج کرد، ایجاد شود.
توسعه بزرگراه‌ها در مقابل مدیریت بحران
گویا خشکسالی‌های مداوم این تصور را در ذهن مدیران شهری ایجاد کرده بود که دیگر قرار نیست تهران شاهد بارش‌های شدید باشد. به همین دلیل علاوه بر این که عرض رودخانه‌ها و کانال‌ها را کاهش دادند، بدنه آنها نیز بتنه شد تا فضای بیشتری برای توسعه بزرگراه‌های ایجاد شود. چنین رویکردی پتانسیل خطر را افزایش می‌دهد، چرا که ظرفیت کافی برای عبور آب تعبیه نشده است، به همین دلیل احتمال وقوع فاجعه‌ای همانند سیل دروازه قرآن شیراز وجود دارد. بنابراین کاملاً طبیعی است که بزرگراه‌ها و بعضی از معابر شریانی که در امتداد رودخانه‌های شریانی طبیعی تهران هستند زودتر از بقیه درگیر آب‌گرفتگی و سیل شوند که بدترین نمونه آن بزرگراه امام علی است. این آب‌گرفتگی هم سیستم حمل و نقل را مختل می‌کند و هم به‌مرور و در شرایط بد ممکن است باعث ایجاد خسارت در ساختمان‌های اطراف شود.
نکته دیگری که کرمانشاهیان به آن اشاره می‌کند موضوع آسیب‌شناسی ایستگاه‌های حمل‌ونقل همگانی انبوه‌بر شامل مترو و بی‌آرتی و به‌ویژه مترو است. چند سال پیش بود که بارش شدید باران و آب‌گرفتگی شدید باعث شد تا آب وارد تونل مترو شود. البته خوشبختانه آب وارد ایستگاهی شد که هنوز راه‌اندازی نشده بود. به گفته وی فرض کنید سیل وارد تونل مترویی شود که فعال است. در چنین شرایطی با توجه به بالا بودن حجم مسافران بحث فرار آنها و این که ندانند باید از کجا خارج شوند می‌تواند آسیب‌رسان باشد. به همین دلیل به اعتقاد او بحث مدیریت بحران در ایستگاه‌های مترو اهمیت زیادی دارد.
اپلیکیشن‌هایی که سیل را مدیریت می‌کنند
کرمانشاهیان معتقد است مدیریت شهری می‌تواند با استفاده از یک سری برنامه‌ها و اپلیکیشن‌های مسیریاب داخلی که همین حالا هم توسط بسیاری از شهروندان استفاده می‌شود، خسارات ناشی از سیل را کاهش دهد.
وی می‌گوید: یکی از ویژگی‌هایی که مسیریاب‌ها با توجه به کاربران قابل توجهی که دارند، می‌توانند داشته باشد اطلاع‌رسانی در زمینه سیلاب و آب‌گرفتگی است. به این معنی که بر مبنای مکان کاربر، اطلاعات به کاربر فرستاده شده و مسیریابی جدید برای دور کردن او از سیل و آب‌گرفتگی فرستاده شود. اتفاقی که در بسیاری از کشورهای دیگر افتاده است . البته وجه برتری اپلیکیشن‌های داخلی در مقایسه با نمونه‌های خارجی، اطلاعات محلی آنها است که می‌تواند از طریق شهرداری‌ها یا نهادهای مختلف در اختیار آنها قرار داده شود.
این روزها اپلیکیشن‌های هشدار سیل در کشورهای سیل‌خیز مشتریان زیادی دارد. مثلاً اپلیکیشنی که توسط صلیب سرخ آمریکا برای هشدار در مورد سیلاب‌های طغیان کننده طراحی شده است که همه سیل‌های احتمالی در ایالات متحده را ردیابی کرده و هشدارهایی در مورد بدتر شدن وضعیت در منطقه برای کاربران ارسال می‌کند. در شرایط سیلاب نیز نقشه‌ای از منطقه مبتلا به سیل همراه با اطلاعات در مورد آنچه باید انجام داد، ارائه می‌کند. همچنین توصیه‌های کلی در مورد آنچه باید درست قبل از سیل انجام شود ارائه شده است تا خانواده‌ها در هر زمان ایمن بمانند.
از سدهای متحرک تا اره‌های غول‌پیکر
اگرچه در کشور ما علم مدیریت بحران در حوزه مدیریت بحران سیل به‌روز نشده است، اما هستند کشورهایی که فناوری‌های امیدوار کننده‌ای را برای کنترل و مدیریت سیل ایجاد کرده‌اند. مثلاً در انگلستان مهندسان برای جلوگیری از جاری شدن سیل، سدهای متحرک طراحی کرده‌اند. دروازه‌های سد متحرک تامس در انگلستان که معمولاً برای عبور کشتی‌ها باز است در بارش‌های شدید و هنگام وقوع طوفان بسته می‌شوند تا جریان آب را متوقف کنند. مهندسان ژاپنی نیز همانند همتایان انگلیسی خود برای حفاظت شهرهای خود در زمان سیلاب سیستم‌های پیچیده‌ای از کانال‌ها و دروازه‌ها را ساخته‌اند که در مواقع نیاز باز و بسته شده و مانع از ورود آب به شهرها می‌شوند.
سال ۲۰۱۲ بود که دو رودخانه بزرگ در نیجریه طغیان کردند و صدها هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی زیر آب رفتند و ۱.۳ میلیون نفر بی‌خانمان شدند. پس از این اتفاق و خسارت‌های ناشی از آن بود که وزارت کشاورزی و توسعه روستایی نیجریه با یک موسسه بین‌المللی مدیریت آب در یک پروژه همکاری کردند تا خطرات ناشی از سیل را کاهش دهند. این پروژه در سال ۲۰۱۴ شروع به کار کرد. در این پروژه داده‌های مکانی حاصل از ماهواره با داده‌های دیگر در مورد رطوبت خاک، جمعیت، کاربری اراضی، توپوگرافی و الگوهای کشت به دانشمندان امکان می‌داد تا علاوه بر مناطق در معرض خطر سیل، مکان‌های بالقوه برای کشاورزی را نیز شناسایی کنند. این ابزارها به مقامات دولت نیجریه کمک می‌کند تا برای آینده برنامه‌ریزی کنند.
از دیگر فناوری‌های نوین در زمینه مدیریت سیل، به‌کارگیری ربات برای مدیریت آبراه‌هاست. آژانس محیط زیست انگلستان، رباتی را که از راه دور کنترل می‌شود، به کار گرفته است و از آن برای بازرسی تونل‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند تا این مکان‌ها را در صورت امکان انسدادها تشخیص دهد و ایراد برطرف شود. این آژانس همچنین از قایق‌های کنترل از راه دور آکوستیک در بخش‌هایی از رودخانه استفاده می‌کند که دسترسی افراد به آنجا بسیار خطرناک است. آنها پالس‌های مختلف را برای جمع‌آوری اطلاعات در مورد سطح رودخانه‌ها ارسال کرده و به پیش‌بینی زمان وقوع سیل کمک می‌کنند.
علاوه بر این، قایق‌های دیگری وجود دارند که علف‌های هرز بزرگ را با یک اره‌برقی غول‌پیکر جدا و جمع‌آوری می‌کنند تا جریان رودخانه‌ها را حفظ کرده و از انسداد جلوگیری کنند. این آژانس اخیراً دوربین‌هایی با انرژی خورشیدی را در مکان‌هایی در سراسر کشور انگلستان برای نظارت بر سطح آب در مناطق مهم نصب کرده است. این دوربین‌ها به توییتر وصل شده‌اند تا در زمان بحران، اطلاع‌رسانی کنند.
این فناوری‌ها تنها بخشی از فناوری‌هایی است که در دنیای امروز برای کاهش خسارت‌های ناشی از سیل مورد استفاده قرار می‌گیرد که شاید بهتر است مسئولان نیز برای مدیریت سیلاب به استفاده از آن بیندیشند.