اراکی در نشست خبری خود در آستانه بیست و نهمین سالگرد تأسیس مجمع تقریب هم در پاسخ به سؤالی پیرامون خبر استعفای خود اظهار داشته که «در آستانه گام دوم باید بتوانیم فقه مناسب با دوره کنونی از جمله فقه فرهنگی، فقه محیط زیست و فقه اقتصادی و امثال اینها را پایه‌ریزی کنیم، تا تمدن اسلامی را احیا کنیم».
او گفته کارهایی را در این زمینه آغاز کرده که باید به پایان ببرد و افزوده «از رهبر معظم انقلاب استدعای استعفا کردم و ایشان هم درخواست بنده را اجابت کردند و منتظریم بعد از کنفرانس وحدت، این مسئولیت را واگذار کنیم».
مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، طبق بیانیه‌اش، «مؤسسه‌ای اسلامی مردم‌نهاد، علمی، فرهنگی، بین‌المللی، دارای شخصیت حقوقی مستقل، غیردولتی و غیرانتفاعی است» که دبیرکل آن را رهبر انقلاب برای دوره چهار ساله تعیین می‌کنند. از سال ۱۳۶۹ که مجمع تقریب مذاهب اسلامی به ابتکار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تأسیس شد، تاکنون دو دبیرکل با مجمع خداحافظی کرده‌اند؛ آیات محمد واعظ‌زاده خراسانی و محمدعلی تسخیری. حالا گویا بنا به درخواست خود اراکی، نوبت به پایان کار او در این مجمع رسیده است.
آیت‌الله واعظ زاده خراسانی ۱۳ سال دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی بود. بعد از او نیز آیت‌الله تسخیری یک دوره ده ساله را در این جایگاه پشت سر گذاشت و در نهایت سال ۱۳۹۱ استعفا داد؛ استعفایی که همان زمان، برادرش آن را این طور روایت کرد: «از سوی مقام معظم رهبری تشخیص داده شد که آیت‌الله تسخیری بیشتر در مجامع و کنفرانس‌ها و دیدارهای بین‌المللی حضور داشته باشند و کمتر درگیر کارهای اجرایی داخل کشور باشند.»
حالا آیت‌الله محسن اراکی، سومین دبیرکل مجمع تقریب مذاهب است که با این صندلی در ساختمانی در خیابان طالقانی تهران خداحافظی می‌کند. او خود در بیانیه کناره‌گیری‌اش از مجمع تقریب که در روزهای پایانی شهریور امسال منتشر شده، نوشته است: «اکنون و پس از حضور چند ساله اینجانب در سمت دبیرکلی این مجمع مبارک و با قدردانی و سپاس بی‌پایان از اعتماد رهبر عظیم الشأن انقلاب حضرت امام‌خامنه‌ای حفظه‌الله‌تعالی به این کمترین، عزم آن دارم که با توجه به ضرورت تمرکز در مساله تولید علم و خدمت در حوزه‌های علمیه به منظور ایفا کردن هر چه بهتر نقش این نهاد مبارک در رسیدن به تمدن نوین اسلامی و همچنین ضرورت مساله کادرسازی برای انقلاب بزرگ اسلامی، در حوزه مقدسه قم متمحض شده و به پژوهش و درس و بحث بپردازم.»
اما عملکرد محسن اراکی در مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی چگونه ارزیابی می‌شود؟
جنجال مصاحبه‌ای که تقطیع شد
روزهای پایانی خرداد امسال بود که اظهاراتش در فضای رسانه‌ای خبرساز شد؛ زمانی که بخش‌هایی منقطع از گفت‌وگوی او با خبرگزاری فارس در فضای مجازی، دست به دست شد و نقدها را به سوی او گسیل کرد. در فیلمی که در شبکه‌های اجتماعی می‌چرخید، به نظر می‌رسید گفته است: «اصلاً انتخابات را ملغی کنیم؛ بگوییم مردم نقشی نداشته باشند و همه از طریق رهبری تعیین شوند. اگر چنین می‌شد، قطعاً خطاها کمتر می‌شد و انسجام مدیریتی بالا می‌رفت»؛ همین بخش از سخنانش، با واکنش بسیاری، از جمله هم‌کرسی‌های او در مجلس خبرگان رهبری روبه‌رو شد. حال آن که واقعیت اظهاراتش به گونه‌ای دیگر بود. او در آن مصاحبه گفته بود: «اینجا امر دایر است بین دو راه؛ یک راه اینکه اصلاً انتخابات را ملغی کنیم؛ بگوییم مردم نقشی نداشته باشند و همه از طریق رهبری تعیین شوند. اگر چنین می‌شد، قطعاً خطاها کمتر می‌شد و انسجام مدیریتی بالا می‌رفت، منتها نقش مردم کم می‌شد. اینکه مردم نقش داشته باشند، مهم است ولو اینکه خطا بالا برود. این یک قانون و قاعده مهمی است که در مدیریت اسلامی وجود دارد. ما این را در فقه نظام سیاسی بحث کرده‌ایم که رهبران الهی در بسیاری از موارد ترجیح می‌دهند که به نظر مردم عمل شود، اگرچه خطا باشد و از نظر خودشان دست بکشند با اینکه نظر خودشان مخالف نظر مردم است. ما در مدیریت رسول اکرم داریم این معنا را... این یک قاعده کلّی و سیاست کلان در نظام مدیریت جمهوری اسلامی و اسلام است کلاً».
محسن اراکی، زاده نجف است و اکنون در سن ۶۴ سالگی، در حالی روزهای پایانی دبیرکلی مجمع تقریب را پشت سر می‌گذارد که همزمان عضویت در پنجمین دوره خبرگان رهبری را به نمایندگی از استان مرکزی برعهده دارد. او پیش از این نیز یک بار در سال ۱۳۶۹ از سوی مردم خوزستان در مجلس خبرگان رهبری حضور داشت و پس از آن، از جانب رهبر معظم انقلاب راهی انگلستان شد.
اراکی پیش از انقلاب کتابی در نقد مجاهدین خلق با عنوان «نقد ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق» دارد. پس از پیروزی انقلاب، در سن ۳۰ سالگی، ریاست دادگاه‌های انقلاب اسلامی خوزستان و همزمان ریاست دادگستری کل خوزستان را برعهده داشته است؛ برخی استعفایش از دادگستری را ناشی از نقدها به عملکرد او و اطرافیان و دوستانش در دادگستری این استان می‌دانستند. اما او خود، حضور بیشتر در درس و بحث را دلیل استعفایش خوانده بود.
حالات عرفانی اراکی
پدرش آیت‌الله حاج میرزا حبیب‌الله اراکی (عراقی)، از علما و عرفای بزرگ و از دوستان نزدیک امام خمینی(ره) بود. محسن اراکی در ایام جنگ تحمیلی و حضور در سپاه بدر، مجروح شد. برخی دوستان او در بیان حالات عرفانی‌اش می‌گویند اراکی بعد از مجروحیت، در هنگام عمل جراحی، از بیهوشی توسط پزشکان جلوگیری کرد و عمل جراحی او بدون بیهوشی انجام شده است.
رفتن اراکی به لندن در سال ۷۳ به عنوان نماینده ولی فقیه و رئیس مرکز اسلامی لندن و بازگشتش در سال ۸۴، با نقدهایی به عملکردش در این مرکز همراه بود، اما اظهارات او در سال‌های اخیر، نقدها و گاه اتهاماتی را متوجهش کرده است؛ به ویژه آنکه بعد از بازگشت، در فضای رسانه‌ای، در کنار ارائه چهره یک روحانی صاحب‌نظر حوزوی و علمی، گرایش به برخی جریان‌ها و چهره‌های خاص فکری و سیاسی را هم از خود بروز می‌دهد.
منتقد سیاسی اعتدال
با روی کار آمدن دولت یازدهم و طرح گفتمان اعتدال در سپهر سیاسی کشور، اراکی سعی کرده خود را منتقد جدی حسن روحانی نشان دهد. سال ۹۶ بود که اراکی پس از اظهارات حسن روحانی درباره وجود نقد، حتی در دوران پیامبر(ص) و ظهور امام زمان، خطاب به رئیس‌جمهوری گفت: «ظاهرا دروسی که در جوانی خوانده‌اید را فراموش کرده‌اید. لذا بهتر است به سیاست خود بپردازید، وقتی سوادش را ندارید اعتقادات مردم را رها کنید. مشکلات معیشتی و دنیوی مردم بسیار است، وقتی علمش را ندارید به مسائل اخرویشان کار نداشته باشید.»
اراکی و FATF
او در بهمن ۱۳۹۶ هم در شصت و دومین سالگرد شهدای فدائیان اسلام در سخنانی کنایه‌آمیز، گفت: «مشکلات اقتصادی با اعتماد به خدا و مردم حل می‌شود، نه با اعتماد به آمریکا و انگلیس.». وی ضمن مخالفت با دولت در موضوع FATF، گفت: «می‌گویند اگر FATF را نپذیریم پول به ما نمی‌دهند و ما را محاصره می‌کنند، ارز به ما نمی‌دهند. مگر شما به خاطر این مسائل انقلاب کردید؟!»
این سخنان اراکی، با انتقاداتی مواجه شد. برخی رسانه‌ها نوشتند اراکی که معتقد است دولت برای اداره کشور نیاز به پول ندارد، چرا خودش در مجمع تقریب مذاهب اسلامی از بودجه ۳۷ میلیارد تومانی این نهاد چشم نمی‌پوشد؟
تبارشناس تشیع انگلیسی
محسن اراکی را می‌توان یکی از داعیه‌داران در حوزه تبارشناسی تشیع انگلیسی دانست هرچند برخی به کارت اقامت دائمی فرزندان او در انگلیس انتقاد جدی دارند و این را در تناقض با اظهارنظرهایش علیه غرب می‌دانند؛ موضوعی که دیگران با توجه به اقامت ۱۰ ساله اراکی در انگلیس طبیعی می‌دانند. وی دارای ۹ فرزند، ۴ پسر و ۵ دختر است. ۳ پسر و ۲ دخترش طلبه هستند. آیت‌الله اراکی به دلیل معلولیت یکی از فرزندانش، گاهی برای کارهای درمانی مجبور به سفر به انگلستان است.
تجربه حضور اراکی در لندن، شناختش بر موضوع تشیع انگلیسی و همچنین نگاه‌های روشن و علمی او در موضوع مذاهب اسلامی که تا پیش از دبیرکلی مجمع تقریب، گه‌گاه در رسانه‌ها مطرح می‌شد، می‌توانست نویدبخش اداره تقریب مذاهب اسلامی با قدرت و قوت بیشتر از قبل باشد.
او در سال ۱۳۸۹ در آستانه یکی از کنفرانس‌های وحدت اسلامی با انتقاد از جدا بودن حوزه‌های علمیه شیعه و سنی، آن را حاصل صفویه خوانده و از ضرورت توجه به فقه خلاف و فقه مقارن و همچنین بازگشت به دوران هم‌درس شدن شیعه و سنی در حوزه‌ها سخن گفته بود؛ دیدگاه‌هایی که می‌توانست نویدبخش رویکردی نواندیشانه و حرکتی جدی‌تر در عرصه تقریب مذاهب باشد؛ اما اخبار مجمع تقریب در هفت سال دبیرکلی آیت‌الله اراکی، حکایت از آن دارد که اکثر تحولات در مسیری فرمی و شکلی پیش رفته و به دستاوردهای گذشتگان نیز چندان توجهی نشده است.
ماجرای کشتی مطلا
اراکی که برخی نقدها به او متوجه نگاه شعاری و فرمی به حوزه‌های فکری و فرهنگی است، در بهمن ۱۳۹۶ در درس اخلاق خود، از ساخت کشتی مطلا با آیات قرآن که سروصدای بسیاری در رسانه‌ها به پا کرده بود، دفاع کرد. وی این کار را مصداق بارز انفاق در راه خدا خواند و گفت: «امروز به هنر دینی و هنر مذهبی تهاجم می‌شود.»
تقریب مذاهب در دوران اراکی
کارنامه او در لندن، مشحون از تشکیل اتحادیه‌ها و مراکز متعدد است: راه‌اندازی ۵۰ مرکز از جمله مرکز بزرگ اسلامی انگلیس در لندن، مرکز بزرگ اسلامی Sakina Trust، مسجد امام حسین لندن، مسجد اسلامی کرولی لندن، مرکز اسلامی منچستر، مرکز اسلامی بیرمنگهام، مرکز اسلامی نیوکاسل، مرکز اسلامی کاردیف، مرکز اسلامی اهل البیت گلاسکو، مجتمع آموزشی و فرهنگی ایرانیان در لندن، مؤسسه بهار (ویژه تازه مسلمانان)، بنیاد جوانان فجر، مؤسسه بانوان مسلمان، حوزه علمیه امام حسین (علیه السلام) در لندن، کالج علوم اسلامی لندن Islamic College for Advanced Studie، دانشکده Oxford Academy در شهر آکسفورد.
این رویه‌ای است که اراکی در تقریب مذاهب هم ادامه داده است؛ اقداماتی که در کنار تعطیل شدن برخی جمعیت‌های تقریبی، نقدهایی را بین ناظران این حوزه، شکل داده است.
در دوران دو دبیرکل پیشین مجمع تقریب، سعی فراوانی شده بود تا در کشورهای مهم و تأثیرگذار اسلامی یا اروپایی، جمعیت‌های تقریبی با پشتیبانی مجمع تقریب برپا شود که عاملی در شکل‌گیری همکاری‌ها، جلوگیری از تنش‌ها و نیز گسترش فرهنگ تقریب در آن کشورها بودند؛ اما با دیدگاه متفاوت اراکی، بسیاری از این جمعیت‌های منطقه‌ای تقریبا تعطیل شده‌اند؛ از استرالیا تا سوریه و هند و لندن و ترکیه و...؛ فقط آنچه باقی مانده در عراق و لبنان است. روشن است که جمعیت‌های تقریبی منطقه‌ای می‌توانستند در مواجهه با جریان‌های تندروی تکفیری مانند داعش، النصره و بوکوحرام نقش‌آفرینی کنند که در هفت سال گذشته، به این ظرفیت توجه کافی نشده است.
همزمان با این تعطیلی، جمعیت‌های بین‌المللی و اتحادیه‌های متعدد جدید تأسیس شده است؛ از جمله اتحادیه ورزشکاران جهان اسلام و اتحادیه علمای اسلام به ریاست شیخ ماهر حمود که در سه دهه اخیر به ایران سفر نکرده و با آن که شخصیتی انقلابی است، علت انتخاب او برای این جایگاه را محل سؤال کرده است. به این فهرست باید اتحادیه‌های متکثر دیگری را افزود که با آمدن محسن اراکی به مجمع تقریب راه‌اندازی شده‌اند ولی بعضا بیش از یک بار هم دور هم جمع نشده‌اند و این پرسش را به ذهن متبادر می‌کند که آیا نمی‌شد از میراث گذشتگان در تقریب مذاهب به شکل بهتری در فضای کنونی منطقه و جهان اسلام بهره برد؟
از دیگر اتفاقات دوران دبیرکلی آیت‌الله اراکی در مجمع تقریب، توقف انتشار مطبوعات این حوزه است؛ از جمله رساله التقریب، ثقافة التقریب و... و توقف چاپ کتب تقریبی که به بیش از ۲۰۰ عنوان رسیده بود. اما آنچه در این هفت سال اتفاق افتاده، به نظر می‌رسد عمدتا تجدید چاپ بعضی کتب گذشته در کنار تنها هفت یا هشت عنوان جدید است؛ نکته‌ای که شاید ناشی از نوع نگرش آیت‌الله اراکی به این قبیل روش‌های گسترش علمی باشد؛ حال آنکه مثلا رساله التقریب از وزارت علوم مجوز علمی ترویجی داشته و به مرجعی برای رفرنس اساتید تبدیل شده بود و حالا چهار سال است تعطیل شده است.
از سوی دیگر، از سال ۱۳۸۹، شبکه‌ای ماهواره‌ای با نام «الوحده»، بعنوان تنها شبکه ماهواره‌ای تخصصی در زمینه تقریب مذاهب اسلامی راه‌اندازی شد و دو ساعت در روز، در اختیار کارشناسان و هنرمندان شیعی و سنی قرار داشت تا به‌صورت بی‌طرفانه در زمینه نشر فرهنگ تقریب فعالیت کنند. این شبکه ماهواره‌ای که به زبان عربی، بر روی فرکانس ۱۲۰۲۹ ورتیکال ـ پولارایز ۲۷۵۰۰ بر روی ماهواره «عرب‌ست» آغاز به کار کرده بود، بنا داشت در ادامه راه به مرور زبان‌های دیگری را به خود اضافه کند؛ اما این شبکه نیز با مدیریت جدید مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تعطیل شد.
خبرگزاری تقریب نیز یکی دیگر از دستاوردهای دبیرکل گذشته تقریب مذاهب بود که حالا دیگر خبری از آن نیست. این خبرگزاری از سال ۱۳۸۵ تشکیل شد و با ایده گسترش اندیشه تقریب در جهان اسلام و همکار با سایر سازمان‌ها و اتحادیه‌های مشابه، به توسعه فعالیت‌های خود پرداخته بود. این رسانه تقریبی، دارای نمایندگی در کشورهای لبنان، مصر، ترکیه، لندن، اتریش، عراق، سوریه، اردن، فلسطین، افغانستان، مالزی، هندوستان، فرانسه بود و انتظار می‌رفت در دوران دبیرکل جدید، بیش از گذشته مورد استفاده قرار گیرد و ضعف‌های گذشته آن برطرف شود اما آنچه اتفاق افتاد، تعطیلی کلیه نمایندگی‌های خبرگزاری تقریب بوده است.
البته این احتمال وجود دارد که کاهش بودجه در کاهش این فعالیتها موثر بوده است؛ اما تغییر مدیریت در این مجمع، فرصتی برای نقد و بررسی عملکردها و پاسخگویی مسوولان برای بهبود فعالیت آینده است؛ امری که نخبگان و رسانه ها نباید در آن کوتاهی کنند.