وقتی از اقتصاد دانش‌بنیان صحبت می‌کنیم، پیش از هر چیز محصولات با ارزش اقتصادی بالا به ذهنمان می‌آیند که به‌نوعی با فناوری‌ها مرتبط هستند؛ مثل داروهایی که بر پایه جدیدترین یافته‌های علمی تولید شده‌اند یا تجهیزاتی که کیفیت یا کمیت تولیدات کارخانه‌ای را بهبود می‌دهند. البته محصولات دانش‌بنیان لزوماً کالا نیستند. مثلاً نرم‌افزارها می‌توانند از جمله محصولات دانش‌بنیان باشند. حتی می‌توانیم خدمات دانش‌بنیان هم داشته باشیم، به‌عنوان مثال برخی فرآیندها که رویه‌های فعلی را بهبود می‌دهند، به‌عنوان خدمات دانش‌بنیان، در نظر گرفته می‌شوند.
همه این‌ها، خروجی یا ویترین اقتصاد دانش‌بنیان هستند، اما در پشت صحنه محصولات دانش‌بنیان چه می‌گذرد؟ وقتی داستان محصولات یا شرکت‌های موفق دانش‌بنیان را دنبال می‌کنیم تا نقطه شروع را پیدا کنیم، به چند مورد مشترک بین آنها می‌رسیم. این محصولات در ابتدا قرار بوده به یک مسئله پاسخ دهند؛ مسئله یک سازمان یا گروهی از افراد. ایده تولید این محصولات، معمولاً از دانشگاه شروع شده است؛ یا یک پروژه کلاسی در میان بوده یا یک گروه باانگیزه دانشجویی یا استاد خبره‌ای که به دنبال کاربردی شدن دانش خود بوده است.
شاید شما هم به‌عنوان یک سازمان، با مسئله حل نشده‌ای سروکار دارید که نیاز به تخصص، مهارت و دانش دانشگاهیان دارد. شاید دانشجو هستید و می‌خواهید کاربرد واحدهای درسی خود را در دنیای واقعی ببینید و شاید استادی هستید که می‌خواهد تجربه چندین ساله خود را در قالب یک فعالیت گروهی هدفمند، به نسل جوان منتقل کند. بنیاد ملی نخبگان، فضایی را فراهم کرده تا این سه گروه، در کنار هم قرار گیرند و از استعداد و انگیزه دانشجویان نخبه، با هدایت اساتید متخصص و خبره، راه‌حلی برای مسائل و چالش‌های کشور پیدا شود.
در هسته‌های نخبگان چه می‌گذرد؟
طرح شهید احمدی روشن که از سال ۱۳۹۶ در بنیاد ملی نخبگان شروع شده، این محیط را فراهم کرده است. در این طرح، یک هسته نخبگانی تشکیل می‌شود تا با استفاده از امکاناتی که در اختیارشان قرار می‌گیرد، فعالیت کنند. هسته نخبگانی در واقع همان گروهی است که در کنار هم فعالیت می‌کنند، یعنی فرد خبره و فرد مستعد.
فرد خبره یا آن‌طور که بنیاد از او با عنوان «خبره محوری» نام می‌برد، فردی برخاسته از محیط دانشگاهی یا صنعتی است که دارای تخصص بوده و تجربه حل مسائل راهبردی در حوزه تخصصی خودش را دارد.
فرد مستعد هم دانشجویی است که شرایط نخبگی را دارد و بعد از بررسی سوابق علمی، پژوهشی و آموزشی‌اش برای حضور در هسته نخبگانی، برگزیده می‌شود. شرایط نخبگی در دوره چهارم این طرح، که ثبت‌نام آن سی‌ام مهرماه به پایان می‌رسد، داشتن معدل بالای ۱۷ برای دانشجویان لیسانس، معدل بالای ۱۸ برای دانشجویان فوق‌لیسانس و برندگان جوایز تحصیلی سال‌های ۱۳۹۷ به بعد است.
حل مسائل واقعی کشور به‌دست نخبگان
هسته‌های نخبگانی، در مدت زمانی بین ۱۱ تا ۱۳ ماه، بر یکی از مسائل واقعی کشور کار می‌کنند تا راه‌حلی برای آن پیدا کند. در دوره‌های قبلی، تعریف و انتخاب مسئله به عهده خبره محوری و با کمک کمیته راهبری و کارفرمایان انجام می‌شد. اما در دوره جدید با مکاتباتی که با سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها انجام شده، قرار است برخی مسائل واقعی و حل نشده آنها در هسته‌های نخبگانی مطرح شود.
بعضی از سازمان‌هایی که مذاکرات اولیه با آنها انجام شده یا مسئله از اولویت‌های پژوهشی آنها انتخاب شده، شامل صنایع دفاع، هوافضای سپاه، پژوهشکده سرطان جهاد دانشگاهی (معتمد)، توانیر و برخی شرکت‌ها و کارخانه‌های خصوصی هستند.
نخبگان در خدمت اقتصاد
ویژگی قابل توجه طرح شهید احمدی روشن این است که مسائل واقعی در آن مطرح می‌شود، مسائلی که اکثراً بین‌رشته‌ای هستند. پروژه ساخت یک ماده غذایی برای افراد دارای یک بیماری خاص را در نظر بگیرید. افرادی که روی این پروژه کار می‌کنند باید تخصص‌های متفاوتی داشته باشند؛ پزشک، مهندس صنایع غذایی، مدیریت و افراد دیگری که با تخصص‌های مختلف و رشته‌های تحصیلی گوناگون، روی یک هدف مشخص کار می‌کنند.
در چنین شرایطی، مستعد برگزیده یا همان دانشجویی که عضوی از هسته نخبگانی است، این فرصت را پیدا می‌کند تا با افرادی خارج از رشته تحصیلی خود تعامل داشته باشد و مهارت کار گروهی را با این افراد و احتمالاً با ادبیاتی کمتر مشترک، کسب کنند.
دانشجویان مستعدی که برای عضویت در هسته نخبگانی برگزیده می‌شوند، می‌توانند از حمایت‌های مادی و معنوی بنیاد استفاده کنند. استفاده از امتیاز نخبگی، دریافت اعتبار فن‌یاری، بیمه، شرکت در دوره‌های آموزشی، عمومی، تخصصی و امکان همکاری بلندمدت با کارفرما یا استخدام در شرکت یا مجموعه‌ای که کارفرمای پروژه بوده یا از دستاوردهای هسته، بهره‌برداری خواهد کرد، از جمله موارد قابل استفاده برای دانشجویان است.
تولد دانشگاه کارآفرین در طرح احمدی‌روشن
طرح شهید احمدی‌روشن به‌جز بازدهی فردی برای مشارکت‌کنندگان، بازدهی اجتماعی نیز به‌همراه دارد. انباشت دانش و ارتقای سرمایه انسانی یکی از مزایای آن است. یکی از چالش‌های جامعه فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، اشتغال است و دلایل مختلفی این چالش را ایجاد کرده‌اند. گفته می‌شود بازدهی منابع کشور که در بخش دانشگاهی صرف می‌شود، پایین است. زیرا رابطه صنعت و دانشگاه کمرنگ است و دانشگاه، دانشجویان را برای ورود به بازار کار آماده نمی‌کند. چالشی که با اجرای این طرح در بنیاد ملی نخبگان، می‌توان به حل آن امیدوار شد.
از طرف دیگر، هسته‌های تشکیل شده در این طرح، می‌توانند مقدمه‌ای برای راه‌اندازی شرکت‌های دانش‌بنیان باشند. وقتی یک شرکت خصوصی یا یک سازمان، از دستاورد هسته استفاده کند، چرا سایر شرکت‌ها و سازمان‌ها مشتری این محصول نباشند؟ حتی می‌توان برای برخی از این دستاوردها، برنامه صادراتی تدوین کرد. از آنجایی که بازار جهانی محصولات دانش‌بنیان به‌دلیل سهم بالای دانش و فناوری، عرضه‌کنندگان اندکی دارد که معمولاً به‌صورت انحصاری فعالیت می‌کنند، ظرفیت مناسبی برای ورود و در دست گرفتن سهم مناسب از بازار و پیدا کردن جایگاه درخور کشور وجود دارد.
در نتیجه، جامعه نیز می‌تواند از مزایای فعالیت‌های نخبگان، در قالب ارزش‌افزوده اقتصادی، ایجاد اشتغال، افزایش تولید ملی و ارزآوری، بهره‌مند شود. علاوه بر این، می‌توان طرح احمدی‌روشن را مقدمه‌ای برای دانشگاه‌های کارآفرین دانست؛ دانشگاه‌هایی که تمرکز خود را از مسائل صرفاً آموزشی، به مسائل اقتصادی معطوف می‌کنند. تجربه‌ای که کشورهای توسعه‌یافته، به‌عنوان یکی از گام‌های توسعه، پشت سر گذاشته‌اند. دانشگاه‌هایی که همسو با فرآیند توسعه اقتصادی عمل می‌کنند و رویکرد مسئله‌محور را در پیش می‌گیرند.