اورامان تخت؛ سرزمینی با طبیعت بکر و مردمانی اصیل، که ناگفته‌هایی به وسعت سده‌ها دارد. این روستا-شهر زیبا و کهن در محاصره کوه‌های «تخت»، «شاهو» و «کوهسالان» قرار گرفته و جمعیتی بالغ بر ۳۰۰۰ نفر، بساط زندگی و معیشت خود را بر دامن پر سخاوت طبیعت آن گسترده‌اند. جذابیت‌های خاص منطقه اورامان، هر ساله تعداد زیادی توریست خارجی و داخلی را، مخصوصاً در فصل بهار به خود جذب می‌کند. اورامان تخت از توابع شهرستان سروآباد است که در سال ۹۱ صاحب شهرداری شد. شهر شدن اورامان واکنش‌های زیادی در پی داشت که برخی از مسئولان حوزه روستایی و گردشگری در استان کردستان معتقد بودند اگر اورامان روستا می‌ماند، بهتر بود، حالا ببینیم که چرا بهتر بود.
از روزی که امتیاز شهر به اورامان اختصاص داده شد، دستکاری، تخریب، ساخت‌وساز و تغییر سبک معماری و سبک زندگی این روستا و مردمانش شروع شد و با شیب تندی شدت گرفت، تا جایی که امروز به دلیل همین تغییرات از ثبت جهانی بازمانده است. یک ماه پیش، محمدحسین طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفت: بخش‌هایی از پرونده ثبت جهانی اورامانات آماده شده و در اولویت پرونده‌های ارسالی به یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد) است. اما معاون سازمان میراث فرهنگی نگفت بخش‌هایی هست که کار را سخت کرده است.
بخشی از تقصیر متوجه خود ماست
در این میان، عباس مرادی، رئیس شورای شهر اورامان‌تخت در ارتباط با این موضوع به ایرناپلاس می‌گوید: ما در راستای مبارزه با پدیده ساخت‌وساز در شهر اورامان مصوبه‌ای را تنظیم کردیم و شهرداری ملزم به اجرای آن شد. اما قبل از هر چیزی، به آموزش و فرهنگ‌سازی نیاز داریم؛ اینکه به مردم اهمیت وجود و شهرت اورامان را یاد آوری کنیم، اینکه مردم بدانند یکی از دلایل اصلی شهرت این شهر بافت سنتی و سبک معماری خاص (سنگ، چوب و گِل) آن است نه تیرآهن، آجر، سفال و بلوک‌های سیمانی؛ بخشی از تقصیر متوجه خود ماست که در این زمینه کاری نکرده‌ایم. باید بیاییم مردم را آگاه کنیم که موضوع از این قرار است. ما در اکثر موارد می‌گوییم و به شهرداری هم گفتیم، اما شهرداری هم هیچ اهرمی ندارد که از این کار جلوگیری کند؛ اینکه بیاید و به مردم بگوید که از سنگ استفاده کنند و از سفال استفاده نکنند.
مرادی توضیح می‌دهد: ما در شورا مصوبه داریم برای آنهایی که قبل از تشکیل شهرداری در این شهر خانه ساخته‌اند و نمای خانه‌ها سفال است، به آنها مصالح ساختمانی (سنگ، سیمان و ماسه) می‌دهیم که نمای خانه‌شان را عوض کنند. در این راستا، سه سال پیش تا ۳۰ واحد خانه را شناسایی کردیم. در مصوبه ما آمده است که هر کسی از مصالح غیربومی استفاده کند، هیچ‌گونه امتیازی به آنها اختصاص نمی‌یابد. این تنها اهرم ما بوده است. در این مصوبه، حتی گفته‌ایم که هر کس دچار چنین خطایی شد، می‌توانید از او شکایت کنید. حتی در پایین‌تر از جاده کسی حق ندارد یک طبقه بالای خانه‌اش بسازد. ما حتی چند سال پیش برای این کار یک معدن سنگ را خریداری کردیم که مردم بتوانند از آن سنگ استخراج کنند.
هزینه‌های مصالح بومی برای ما نمی‌صرفد
رئیس شورای شهر اورامان‌تخت تصریح کرد: از سوی دیگر، مردم می‌گویند از نظر هزینه برای ما نمی‌صرفد. یعنی آهن و سفال برای ساخت خانه ارزان‌تر در می‌آید. شما اگر به ما کمک کنید، همه خانه‌ها را با مصالح بومی می‌سازیم. شهرداری اورامان هم توان این را ندارد که به مردم کمک مالی بدهد. در مصوبه شورای شهر، ما تخفیفاتی در این زمینه در نظر گرفتیم. اینکه برای هر واحدی که از مصالح بومی استفاده کند، ۳۰ درصد تخفیف عوارض و همه کارهای که مربوط به شهرداری باشد صورت بگیرد. از سوی دیگر، شهرداری خودش به تنهایی از پس این مسئله برنمی‌آید. در نهایت شهرداری می‌تواند این موارد را به کمیسیون ماده ۱۰۰ ارجاع دهد و کمیسیون هم جریمه‌ای پنج میلیونی برای طرف در نظر می‌گیرد و تمام! نهایت راهکاری که ما می‌توانیم انجام دهیم این است که بیاییم به کسانی که خانه می‌سازند یک سری اقدامات تشویقی بدهیم؛ برای مثال می‌توانیم یک کمک مالی یا وام کم سود ارائه کنیم.
نه سازمان میراث و نه پایگاه، پای کار نیامدند
وی می‌گوید: مسئله این است که ما (شورا، پایگاه منظر فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، شهرداری و…) تا به حال در یک جلسه گرد هم نیامده ایم تا برای این معضل چاره‌ای درست و حسابی بیندیشیم. شورا و شهرداری، کارهایی هر چند بی‌نتیجه انجام داده‌اند، اما نه میراث و نه پایگاه پای کار نیامدند. میراث می‌گوید من اجازه نمی‌دهم بافت سنتی تخریب شود، اما «من اجازه نمی‌دهم» که نشد کار! چه کاری انجام داده‌اید؟
محسن علوی، مدیرکل میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان کردستان در این باره به ایرناپلاس می‌گوید: ببینید منظور از پروسه ثبت جهانی اورامان، ثبت منظر فرهنگی اورامان است. اینجا یک خلط مبحثی پیش می‌آید و اکثر دوستانی که به منطقه آشنا نیستند، فکر می‌کنند منظور ما فقط اورامان‌تخت است. اورامان یک ناحیه جغرافیایی بسیار وسیعی است که در بین استان‌های کرمانشاه و کردستان و بخشی از کردستان عراق واقع شده است. در محدوده استان کردستان، در بین شهرهای سقز، سروآباد، سنندج و کامیاران است. در کرمانشاه هم از شهرهای نودشه، نوسود تا می‌رسد به پاوه و روانسر. به این منطقه فرهنگی و تاریخی که مردم به گویش هورامی صحبت می‌کنند، منطقه اورامانات می‌گوییم.
ملاک برای ثبت جهانی دست‌نخوردگی و بکر بودن است
علوی توضیح می‌دهد: در این میان، شهر اورامان‌تخت که قبلاً روستا بود در سال ۹۱ در تقسیمات کشوری تبدیل به شهر شد. علی‌رغم اینکه این روستا تبدیل به شهر شد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، متأسفانه در سال‌های اخیر تغییرات اساسی کرده است و ساخت‌وسازهای مخرب بافت سنتی شهر اورامان‌تخت پروسه ثبت جهانی را به مشکل انداخته است. ملاک برای ثبت جهانی یک منطقه، دست‌نخوردگی و بکر بودن یک منطقه، یک روستا یا یک شهر است. در حال حاضر، ما در بعضی از روستاهای منطقه که خانه‌هایشان را ایزوگام کرده‌اند، داریم هزینه می‌کنیم که سقف این خانه‌ها را به شکل کاهگل برگردانیم. در این زمینه در اورامان‌تخت شهرداری مقصر است. چون اساساً نباید مجوز ساخت چنین آپارتمان‌های چهار طبقه و پنج طبقه می‌داد. بنابراین مجبور هستیم ناظران ثبت جهانی اورامانات را به مناطقی ببریم که دست‌نخورده و بکر است و جایی مانند اورامان‌تخت از بکری و دست‌نخوردگی مصون نمانده است.
در بُعد اجرایی، کاری انجام نشده است
در این میان، پویا طالب‌نیا، مدیر پایگاه منظر فرهنگی، تاریخی اورامان هم به ایرناپلاس می‌گوید: در این بحث ساخت‌وساز، کاری که انجام دادیم این بود که نقشه‌برداری سه بعدی از شهر انجام شد تا وضع موجود را مستندنگاری کنیم. فاز بعدی مطالعات GIS است که بر اساس آن، مستندنگاری را وارد جی‌آی‌اس کنیم که بتوانیم خروجی نقشه‌مان را بگیرم تا کیفیت و اهمیت آن برای ما مشخص شود. بعد از آن، بحث مدیریتی مطرح است که باید از دهیاری‌ها گرفته تا شهرداری و بنیاد مسکن هماهنگ باشند تا بتوانیم یک الگوی معماری مناسب به مردم بدهیم که اگر قرار است ساخت‌وساز جدیدی انجام دهند، بر مبنای آن باشد، اما در حال حاضر چنین الگویی نداریم. در این بین با توجه به زلزله کرمانشاه الان خیلی از بافت‌های قدیمی در روستاها در حال تخریب هستند و با مصالحی ساخته می‌شود که با بافت قبلی همخوانی ندارد.
اورامان فقط باید مدیریت و حفاظت شود
در این سال‌ها شروع به مستندنگاری کردیم و از آقای استاندار تقاضا کردیم که کارگروهی متشکل از منابع طبیعی، جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی و ارگان‌هایی که می‌توانند درگیر این موضوع باشند، برای بحث مدیریت منظر فرهنگی اورامان تشکیل دهند. وی در پاسخ به این سؤال که در بعد اجرایی در اورامان‌تخت چه اقدامی انجام شده است، می‌گوید: در بُعد اجرایی کاری انجام نشده است. اورامان فقط باید مدیریت و حفاظت شود که واقعاً مدیریتش سخت است. میراث فرهنگی چنین امتیازاتی که به مردم تسهیلات بدهد، در اختیار ندارد.
مدیر پایگاه منظر فرهنگی، تاریخی اورامان متذکر شد: بخش عمده‌ای از مطالعات ثبت جهانی منطقه اورامان در این استان پایان یافته و اکنون وارد مرحله نهایی و اجرایی ساماندهی روستاها شده است.