چندی پیش در آستانه روز جهانی مبارزه با کار کودکان، پژوهش یغمای کودکی؛ پژوهشی در باب شناخت، پیشگیری و کنترل زباله‌گردی در تهران به همت انجمن حمایت از کودکان در قالب پنل تخصصی در سالن ایوان شمسِ معاونت اجتماعی شهرداری تهران رونمایی شد. اما این پژوهش درباره زباله‌گردی و زباله‌گردان تهران چه می‌گوید؟ مسئله‌ای که از جغرافیایی به جغرافیای دیگر متفاوت است و چون موضوع صرفاً داخلی نیست و مهاجران افغانستانی هم دخیل هستند، آمارها، یافته‌ها و راهکارهای متفاوتی دارد. در ادامه به آمارهای جدید، یافته‌های تازه و راهکارهای ارائه شده در این پژوهش می‌پردازیم.
از ۱۴ هزار زباله‌گردِ تهران، ۴۷۰۰ نفر کودک هستند
در ابتدا به آمارهای جدید این پژوهش بپردازیم. در نمودارهای آماری این پژوهش آمده است که ۱۴ هزار زباله‌گرد در تهران وجود دارد که از این تعداد ۴۷۰۰ نفر کودک هستند. در این میان ارزش کل زباله‌های خشک در سال ۹۷، ۲,۶۴۰ میلیارد تومان است که سهم زباله‌گردها براساس خرید زباله از آنها و قیمت نهایی فروش آن ۴۱۰ میلیارد تومان است. براین اساس متوسط درآمد سالانه زباله‌گردهای چرخی و کتفی ۱۹ میلیون و ۳۰۰ و درآمد ماهانه یک میلیون ۶۰۰ هزار تومان است. در کل می‌توان گفت که ۱۵.۶ درصد از مجموع ارزش گفته شده به زباله‌گردها می‌رسد و کودکان از این رقم تنها ۲.۴ درصد سهم دارند.
۵۷ درصد از زباله‌گردها مواد مخدر مصرف می‌کنند
بخش بعدی این پژوهش، یافته‌هایی بود بر اساس مطالعه‌ای که حدود ۹ ماه در کل مناطق ۲۲ گانه شهر تهران، با ۳۰۲ زباله‌گرد مصاحبه شده انجام گرفته بود که از این تعداد ۱۴۱ نفر کودک بوده‌اند. هر زباله‌گرد به‌طور میانگین ۱۰ ساعت کار می‌کند. براساس یافته‌ها نزدیک به ۵۷ درصد از زباله‌گردها نوعی از مواد مخدر مصرف می‌کنند. همین امر سبب می‌شود کودکان هم زمینه اعتیاد داشته باشند. کودکان زباله‌گرد قربانی اشکال مختلفی از خشونت و جرایم هستند و چاره‌ای جز این نداریم که برای ساماندهی این کودکان مجموعه‌ای از عوامل و راهکارها را برای حل نظام‌مند مسئله، در نظر بگیریم.
۸۹ درصد زباله‌گردان غیرقانونی (مهاجر)، ۱۱ درصد قانونی
در این میان ۸۹ درصد از این زباله‌گردها مهاجران غیرقانونی و تنها ۱۱ درصد به‌صورت قانونی مشغول به کار هستند. این موضوع به این دلیل اتفاق می‌افتد که در ایران سیستم ویزا و اخذ کار نداریم که باید تسهیل شود. ۷۳ درصد به هنگام کار زخمی شده‌اند و ۷۳ درصد خشونت را در این چرخه تجربه کرده‌اند که بیشترین خشونت را شهرداری و بخش بازیافت با ۶۹ درصد اعمال کرده‌اند. همچنین ۳/۵۴ درصد بی‌سواد هستند و تنها ۷/۳ درصد از این افراد سواد قرآنی دارند.
بخش سوم این پژوهش راهکارهایی برای حل این معضل بود. در این بخش هم اطلاعات جالب و در نوع خود مفیدی برای مواجهه با این پدیده به دست آمده است. در این بخش آمده است که شهرداری جمع‌آوری زباله‌های تهران را ۲۰۰ میلیارد تومان به پیمانکاران کرایه داده است. پیمانکاران از جمع‌آوری این زباله‌ها ۵۶۶ میلیارد کسب سود می‌کنند؛ یعنی حدود یک و نیم برابر سود. در ادامه ۱,۴۶۱ میلیارد تومان هم سود اربابان و صاحبان کار است و در نهایت کم‌ترین سودش ۴۱۶ میلیارد باشد به کودکان زباله‌گرد می‌رسد.
راهکاری‌هایی برای حل پدیده زباله‌گردی
در آخر کامیل احمدی، مردم‌شناس، پژوهشگر و سرپرست این پژوهش به ارائه راهکارهایی برای برون‌رفت از این مسئله پرداخت: فراهم کردن زیرساخت‌های آموزش شهروندی از اقدامات مؤثر در حل این موضوع خواهد بود. برای مثال هنوز شهروندان زباله‌هایشان را تفکیک نمی‌کنند. اگر مسئولیت‌پذیری شهروندان در تفکیک زباله در منزل اتفاق بیفتند بخشی از این مشکل برطرف خواهد شد.
حذف کودکان زباله‌گرد زیر ۱۵ سال از چرخه کار از دیگر پیشنهادهای این پژوهش است. احمدی می‌گوید: تحت لوای هیچ قانونی کودکان زیر ۱۵ سال نمی‌توانند وارد سازوکار جمع‌آوری پسماند شوند. برگشت دادن این مهاجران زیر ١۵ سال با اختصاص پکجهای حمایتی و مالی به خانواده‌های آنان و هماهنگی دولت افغانستان و اداره مهاجرت دو کشور، سازمان های بین المللی از قبیل سازمان ملل، یونیسف و نظارت سازمان جهانی کار، بهزیستی و سازمان‌های مردم نهاد به آغوش گرم مادرانشان و خانواده باشد. راه حل بعدی این است که ماندن کودکان بالای ۱۵ سال زباله‌گرد در ایران، مشروط به داشتن یک سرپرست است. اکثر کودکان زباله گرد در ایران یک سرپرست درجه یک دارند. اگر این افراد با همکاری برخی از دستگاه‌های دولتی بتوانند مهارتی را بیاموزند، می‌تواند کمک کننده باشد.
پیشنهاد آخر احمدی در بعد سیاستگذاری است. وی می‌گوید: تصویب یا تسریع لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان و استفاده از ظرفیت‌های بالقوه آن برای اتخاد تصمیم‌ها، استراتژی‌ها و بودجه‌گذاری برای کاهش کار کودک و زباله‌گردی کودکان می‌تواند به حذف همه اشکال کار کودکان منجر شود.
در نهایت براساس یافته‌های این پژوهش فقر و فقدان فرصت‌های اقتصادی و شیوه غلط مدیریت پسماندهای شهری مسبب اصلی زباله‌گردی و زباله‌گردی کودکان است و آنچه مسلم است این است که شیوه واگذاری جمع‌آوری زباله‌ها به پیمانکاران کاملاً اشتباه است. زیرا پیمانکاران از کودکان (کم‌هزینه و سودآور) برای جمع‌آوری زباله‌ها استفاده کنند، آن هم در حالی که حتی ابزارهای پیش و پا افتاده برای جمع‌آوری زباله، در اختیار کودکان قرار نمی‌دهند. علاوه بر مشکلات یاد شده، شهرداری هم هیچ نظارتی بر کار پیمانکاران ندارد.
گزارش از آسو محمدی