رتبه‌بندی ایران در اقتصاد جهانی، براساس کدام شاخص‌هاست؟

به گزارش ایرناپلاس، شاخص‌های مختلفی برای رتبه‌بندی کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از این شاخص‌ها می‌تواند جایگاه کشورها در زمینه‌هایی مانند اقتصاد، امور اجتماعی، فرهنگی و مانند آن را نشان دهد. هر چند که این چنین رتبه‌بندی‌هایی می‌تواند مقیاسه بین کشورها را آسان کند، اما قرار گرفتن در بالای چنین فهرست‌هایی نشان‌دهنده همه واقعیت‌های یک کشور نیست. در این گزارش، برخی از شاخص‌های اقتصادی که از آنها برای رتبه‌بندی اقتصاد کشورها استفاده می‌شود، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تولید ناخالص داخلی
وقتی گفته می‌شود آمریکا بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا یا چین، دومین اقتصاد بزرگ دنیاست، از چه شاخصی صحبت می‌کنیم؟
«اندازه» اقتصاد کشورها با ارزش پولی تولیدشان محاسبه می‌شود که به آن «تولید ناخالص داخلی» (GDP) می‌گوییم. تولید ناخالص داخلی، مجموع ارزش پولی کالاها و خدمات نهایی تولید شده در داخل مرزهای یک کشور را در طول یک سال نشان می‌دهد.

برای مقایسه‌پذیر شدن تولید ناخالص داخلی کشورهای مختلف، ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی مورد توجه قرار می‌گیرد. بر اساس آخرین آمارهای صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۰ برابر با ۶۳۵.۷۲ میلیارد دلار بوده و از این نظر کشورمان در رتبه ۲۲ دنیا قرار دارد. آمریکا با ۲۹.۹۳ هزار میلیارد دلار و چین با ۱۴.۷۲ هزار میلیارد دلار، به‌ترتیب در رتبه‌های اول و دوم  قرار دارند.

مساله‌ای که در تبدیل ارزش پولی تولید ناخالص داخلی به دلار وجود دارد، نادیده گرفتن قدرت خرید دلار در کشورهای مختلف است. فرض کنیم سبد مصرف خانوار، در دو کشور ایران و آمریکا از نظر اقلام و کیفیت، کاملاًً مشابه باشد. در ایران با چند دلار می‌توان این سبد کالا را تهیه کرد؟ همین سبد در آمریکا با چند دلار قابل تهیه است؟

پاسخ به این دو پرسش، مفهوم برابری قدرت خرید را روشن می‌کند. در واقع به دلیل همین اختلاف قدرت خرید است که نمی‌توان به سادگی تولید ناخالص داخلی ایران یا هر کشور دیگری را در قیمت دلار ضرب کرد و کشورها را با هم مقایسه کرد و در اینجاست که از معیار برابری قدرت خرید استفاده می‌شود.

بر اساس آخرین آمارهای صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۰ بر حسب دلار برابری قدرت خرید ۱.۱ هزار میلیارد دلار است و رتبه بیست و سوم را در بین سایر کشورها کسب می‌کند. اگر کشورها را بر اساس تولید ناخالص داخلی بر حسب دلار برابری قدرت خرید رتبه‌بندی کنیم، جای چین و آمریکا در دو ردیف نخست رده‌بندی کشورها تغییر می‌کند.

شاخص‌های سرانه چه چیزی را نشان می‌دهند؟
آیا تولید ناخالص داخلی ۱۴.۷۲ هزار میلیارد دلاری در چین لزوماً به معنای بهتر بودن وضعیت اقتصادی همه ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت این کشور است؟ یا می‌توان گفت کشوری با جمعیتی چند ۱۰ میلیون نفری که تولید ناخالص داخلی کمتری نسبت به چین دارد، در وضعیت اقتصادی نامناسبی نسبت به چین قرار دارد؟

پاسخ به چنین پرسش‌هایی را که در آنها نقش جمعیت پررنگ می‌شود، می‌توان در شاخص دیگری به‌نام «تولید سرانه» جست‌وجو کرد. اقتصاددان‌ها برای محاسبه شاخص‌های سرانه (تولید، درآمد، مصرف و مانند آن) تولید، درآمد و مصرف را بر جمعیت تقسیم می‌کنند. تولید سرانه نیز از تقسیم تولید ناخالص داخلی بر جمعیت به‌دست می‌آید.

بر اساس آمارهای صندوق بین‌المللی پول، تولید سرانه ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۷ هزار و ۵۵۵ دلار و رتبه ایران در این شاخص ۸۱ است. کشور لوکزامبورگ با تولید سرانه حدود ۱۱۷ هزار دلاری در رتبه نخست دنیا قرار دارد. برخی تصور می‌کنند تولید سرانه به معنای متوسط درآمد افراد است و هر ایرانی باید به‌طور میانگین سالانه بیش از ۷۰۰۰ دلار درآمد داشته باشد.

تعریف دقیق‌تر تولید سرانه این است که هر ایرانی به‌طور میانگین در تولید حدود ۷ هزار و ۵۵۵ دلار از کل تولید ناخالص داخلی سهم داشته است. تولید سرانه نمی‌تواند به خوبی رفاه مردم یک کشور را توصیف کند زیرا مقدار آن معمولاً با میانگین درآمد قابل تصرف و همچنین میانگین مصرف افراد جامعه، متفاوت است.

اگر برای اندازه‌گیری تولید سرانه، از تولید ناخالص داخلی بر حسب دلارِ برابری قدرت خرید استفاده شود، ایران با تولید سرانه ۱۳۷ هزار دلار در جایگاه ۹۹ دنیا قرار می‌گیرد.

رتبه تک‌رقمی برای تورم دو رقمی
ممکن است به‌نظر برسد اگر تولید سرانه در دو کشور برابر باشد، مردم این دو کشور وضعیت اقتصادی مشابهی دارند. شاید تولید یا درآمد سرانه در دو کشور برابر باشد اما سطح قیمت‌ها نیز در آنها برابر است؟
اینجاست که نیاز به شاخص دیگری برای اندازه‌گیری تغییرات سطح عمومی قیمت‌ها نیاز پیدا می‌کنیم؛ «نرخ تورم.»

نرخ تورم، تغییرات سطح عمومی قیمت‌ها در یک دوره مشخص را نشان می‌دهد. اگر نرخ تورم در کشوری برابر با سه درصد باشد؛ یعنی به‌طور میانگین قیمت‌ کالاها و خدمات در یک سال سه درصد افزایش یافته است. نرخ تورم سال‌هاست که در ایران دو رقمی است. در آخرین گزارش صندوق بین‌المللی پول، نرخ تورم ایران در سال ۲۰۲۰ برابر با ۳۶.۵ درصد اعلام شده و از این نظر ایران هفتمین کشور دارای تورم بالا در دنیاست.

با اینکه متغیرهای اقتصادی می‌توانند به مقایسه وضعیت کشورها کمک کنند، اما شاید به تنهایی برای این مقایسه کافی نباشند. به همین دلیل است که برخی شاخص‌های ترکیبی طراحی شده‌اند تا با کنار هم قرار دادن متغیرهای گوناگون اقتصادی، تصویر دقیق‌تری از وضعت کشورها را به نمایش بگذارند. شاخص‌هایی مانند شاخص توسعه انسانی، شاخص رقابت‌پذیری و شاخص رفاه، از این دست هستند.

رتبه ایران در توسعه انسانی، رقابت‌پذیری و رفاه
شاخص توسعه انسانی توسط بانک جهانی معرفی شده و از ترکیب شاخص‌هایی در سه بُعد آموزش، سلامت و درآمد به‌دست می‌آید. هر چقدر رتبه یک کشور در شاخص توسعه انسانی بهتر باشد یعنی مردم آن کشور در مجموع تحصیل‌کرده‌تر، دارای امید به  زندگی بیشتر و درآمدی بالاتر هستند. رتبه ایران در شاخص توسعه انسانی در سال ۲۰۱۹ برابر با ۷۰ بوده و نروژ رتبه نخست را در این شاخص دارد.

شاخص «رقابت‌پذیری جهانی» دیگر شاخص ترکیبی است که به کمک آن می‌توان وضعیت اقتصادی کشورهای دنیا را با یکدیگر مقایسه کرد. در این شاخص که توسط مجمع جهانی اقتصاد، محاسبه و اندازه‌گیری می‌شود شاخص‌هایی در چهار زمینه محیط توانمندساز، سرمایه انسانی، بازارها و اکوسیستم نوآوری ترکیب می‌شوند و شاخص کل را می‌سازند.

رقابت‌پذیری با توانایی افزایش سهم بازار، سوددهی، رشد ارزش افزوده و ماندن در صحنه رقابت عادلانه و بین‌المللی برای یک دوره طولانی می‌تواند زمینه رشد اقتصادی را فراهم می‌کنند. ایران در جایگاه نود و نهم شاخص رقابت‌پذیری جهانی ۲۰۱۹ و سنگاپور در رتبه نخست قرار دارد.

با وجود همه این شاخص‌ها، شاید ملموس‌ترین شاخص و همچنین هدف نهایی هر اقتصادی، حفظ و بهبود رفاه مردم باشد. برای اندازه‌گیری رفاه، روش‌های مختلفی وجود دارد که یکی از آنها توسط مؤسسه لگاتوم توسعه داده شده و با عنوان «شاخص رفاه لگاتوم» شناخته می‌شود.

در محاسبه این شاخص، از متغیرهایی در زمینه کیفیت اقتصاد، محیط کسب‌وکار، حکمرانی، آموزش، سلامت، امنیت و ایمنی، آزادی فردی، سرمایه اجتماعی و محیط طبیعی استفاده می‌شود. بر این اساس، ایران در سال ۲۰۲۰ رتبه ۱۲۰ را به‌خود اختصاص داده و بهترین عملکرد نیز مربوط به کشور دانمارک است.

رتبه اقتصاد ایران در دنیا
اقتصاد ایران در مقایسه با دیگر کشورهای جهان در چه جایگاهی قرار دارد؟
بر اساس آخرین گزارش‌های منتشر شده توسط سازمان‌ها، نهادها و مؤسسه‌های بین‌المللی، رتبه اقتصاد ایران در تولید ناخالص داخلی ۲۲ است. اگر تولید ناخالص داخلی را بر حسب دلارِ برابری قدرت خرید در نظر بگیریم، ایران بیست و سومین اقتصاد جهان است.
بر اساس دو شاخص «تولید سرانه» و «تولید سرانه بر حسب دلار برابری قدرت خرید»، رتبه اقتصاد ایران به‌ترتیب ۸۱ و ۹۹ است. اگر نرخ تورم را برای رتبه‌بندی اقتصادی کشورها مورد توجه قرار دهیم، ایران به عنوان هفتمین کشور با تورم بالا معرفی می‌شود.

رتبه کشورمان در شاخص توسعه انسانی ۷۰  و در شاخص رقابت‌پذیری اقتصادی ۹۹ است. اگر کشورها به‌ترتیب وضعیت رفاه فهرست کنیم، ایران در ردیف ۱۲۰ این فهرست قرار می‌گیرد. بنابراین برای پاسخ به پرسش درباره رتبه اقتصادی کشورها، قبل از هر چیز باید پرسید رتبه در کدام شاخص؟