حفظ سرمایه‌های اجتماعی و کاهش بی‌اعتمادی در کشور از کدام مسیر؟

به گزارش ایرناپلاس، علی ربیعی سخنگوی دولت به‌تازگی با ابراز نگرانی از افزایش بی‌اعتمادی در جامعه اعلام کرد اعتماد اجتماعی در کشور وضعیت خوبی ندارد؛ هر چند اعتماد گروهی و فردی تا حدودی وضع مناسبت‌تری دارد اما در همه وجوه، اعتماد کاهش یافته است.

در این زمینه پروفسور حسین باهر قائم مقام سازمان برنامه‌وبودجه در دولت شهید رجایی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، در گفت‌وگو با ایرناپلاس، درباره این افزایش بی‌اعتمادی در کشور اظهارداشت: «بنده به عنوان یک عضو جامعه دانشگاهی و علمی اگر بخواهم درباره این موضوع اظهارنظر کنم ابتدا باید بدانم جامعه آماری ما شامل چه کسانی است؛ ایران ما بیش از یک و نیم میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد؛ تعداد بسیاری روستا و شهرستان کوچک داریم که به طور عموم اصلا در جریان امور مملکتی نیستند؛ بنابراین اگر بخواهم در این باره صحبت کنم، باید ابتدا بدانم از کدام جامعه آماری صحبت می‌کنیم.»



وی افزود: مردم به اقشار مختلفی تقسیم می‌شوند که انطباق همه آنها بر یک امر کلی دشوار است. در جامعه افرادی داریم که بسیار مرفه‌اند و به کسی کاری ندارند؛ طبقه‌ای نیز هستند که شبانه‌روز سرگرم معاش و تامین ارتزاق هستند و سرشان به کار خود گرم است؛ یک عده  کارمند و مزدبگیر رو به طبقه پایین و ضعیف هستند.
اگر اطرافیان بنده را در نظر بگیریم معمولا افراد تحصیلکرده، روشنفکر و دانشگاهی به طور معمول مسائل را تا اندازه‌ای بزرگنمایی می‌کنند؛ اما برای درک درست واقعیت نیاز به آمارگیری دقیق از همه اقشار داریم؛ اما در مجموع مشاهده‌های ما نشان می‌دهد هرچند بی‌اعتمادی وجود دارد اما اینکه رو به افزایش باشد به مطالعات معتبر علمی نیاز است.

این استاد دانشگاه، ناامیدی و بی‌اعتمادی را از منظر اجتماعی تحلیل کرد و گفت: «اگر معاش افراد روزمزد تامین شود، مشکل بی‌اعتمادی برایشان مطرح نیست؛ اما درباره اقشاری که روزنامه می‌خوانند و اخبار را پیگیرند، بی‌اعتمادی بیشتر یا کم اعتمادی وجود دارد. در واقع صحبت آقای ربیعی درست است و در مجموع در کشور مشکل بی‌اعتمادی داریم.

عوامل افزایش بی‌اعتمادی در جامعه
وی درباره دلایل وجود یا افزایش بی‌اعتمادی در جامعه به دو عامل مهم اشاره کرد: «دو عامل به بی‌اعتمادی در جامعه دامن می‌زند؛ یکی تناقض و تضاد گفتاری در بدنه حاکمیت است که برای بسیاری از مردم آزاردهنده و قابل لمس است؛ به طور مثال در همین مورد کرونا بعضا شاهد آمار متفاوت و متناقضی هستیم که انتشار آن به تعبیری سبب آب به آسیاب دشمن ریختن است و باعث می‌شود آنها سوءاستفاده کرده و با ابزار و رسانه‌هایی که در اختیار دارند معضل را بزرگنمایی کنند.
عامل دوم مساله اقتصاد است. وقتی معاش مردم در اختیار گران‌فروشانی قرار می‌گیرد که به دلخواه قیمت را تعیین می‌کنند، هرچه قدر هم مسئولان بگویند که امور عادی و خوب است، در عمل برای عامه مردم مشکل آفرین می‌شود و به بی‌اعتمادی اجتماعی دامن می‌زند. مساله اقتصاد در حال حاضر بزرگترین معضل جامعه است که در اسلام هم این موضوع بسیار مهم و زیربنایی برآورد شده است.

پروفسور به موضوع مهم سرمایه اجتماعی و ارتباط آن با مفهوم اعتماد پرداخت و افزود: «از نظر من بخش اعظم سرمایه اجتماعی را افراد خلاق، کارآفرین، مبتکر و متخصص و تحصیلکرده مفید و کاربلد تشکیل می‌دهند. این عده به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ گروهی در همین فضای موجود مشغول فعالیت مفید و سازندگی کشورند، اما گروه دوم تلاش دارند مهاجرت کنند؛ متاسفانه قشر جوان عمدتا در این گروه دوم هستند که تصمیم به ترک کشور دارند. این گرایش به فرار از جامعه، بزرگترین لطمه‌ای است که در سال‌های اخیر به سرمایه اجتماعی وارد شده است و باید هرچه سریعتر فکری اساسی برای آن کرد».

در سپهر عمومی و رسانه‌ای، در حدی که بنده به عنوان یک فرد دانشگاهی رصد می‌کنم (که شامل همه اقشار و گروه‌های اجتماعی نمی‌شود)، متاسفانه شاهد افزایش بداخلاقی و بدزبانی هستیم.این استاد جامعه‌شناسی درباره پدیده بداخلاقی و گسترش خشونت کلامی در جامعه نیز گفت: «ابتدا باید ادبیات نسل جدید و دهه هشتادی‌ها که موضوعی متفاوت است را جدا کنیم زیرا آنها زبان و لحن خود را دارند و ادبیاتشان عموما شامل طنز و توهین است؛ اما در سپهر عمومی و رسانه‌ای، در حدی که بنده به عنوان یک فرد دانشگاهی رصد می‌کنم (که شامل همه اقشار و گروه‌های اجتماعی نمی‌شود)، متاسفانه شاهد افزایش بداخلاقی و بدزبانی هستیم.

وی ادامه داد: «ما یک قشر «موجود» داریم و یک قشر «مفقود»؛ مفقود نه به معنای رفتگان یا مردگان بلکه به این معنا که از نظر اجتماعی فعالیت و حضور ندارند؛ درباره خشونت کلامی، متاسفانه ادبیات در قشر موجود در حال خشن‌تر شدن و بدلحن‌تر شدن است؛ حتی بین بزرگان در سطح رسانه گاهی شاهد کلام رکیک هستیم».

راه مقابله با بی‌اعتمادی
دکتر باهر مهمترین و فوری‌ترین راهکار افزایش میزان اعتماد و سرمایه اجتماعی را سپردن همه امور به متخصصان دانست و گفت: «راهکارهای متعددی وجود دارد که در این فرصت کوتاه گفت‌وگو مجال پرداختن به همه آنها نیست؛ از نظر من یک عامل بسیار مهم و موثر در افزایش یا تثبیت سرمایه اجتماعی، اعتماد و امید اجتماعی این است که کارها در هر زمینه‌ای حتما و موکدا به دست کاردان سپرده شود. کارشناسان و نخبگان مرکز ثقل سرمایه و اعتماد در هر جامعه‌ای هستند؛ در هر حوزه ای باید امور به کارشناس زبده همان حوزه داده شود که منجر به حل‌وفصل بسیاری از مشکلات می‌شود.»

وی تاکید کرد:‌ این موضوع از منظر دینی و اسلامی نیز بسیار سفارش شده است؛ به طور نمونه در قرآن آمده «لا تقف ما لیس لک» چیزی که علم آن را نداری دنبالش نرو؛ یا می‌فرماید «فاسألوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» اگر نمی‌دانید از آگاهان بپرسید از صاحب نظر بپرسید. مانند همین کرونا که مردم اعتماد به پزشکان و متخصصان بهداشت دارند. مثلا در همین ماجرای کرونا با همه مشکلات و پیامدها، کار درمان برعهده پزشکان است و به دلیل اعتمادی که مردم به این قشر دارند اگر خدای نکرده کسی مریض شد به حرف کاردان و کارشناس مربوطه اعتماد کرده و به پزشک و بیمارستان مراجعه می‌کند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: «در هر زمینه‌ای اگر افراد غیرمتخصص مداخله کنند مشکلات افزون شده و بی‌اعتمادی بالا می‌گیرد. در اقتصاد هم اگر کار را به اقتصاددان و نه الزاما اقتصادخوان داده شود، بسیاری از مشکلات با شدت کنونی ظاهر نمی‌شود؛ در حال حاضر در همه وجوه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی درتنگنایم و در همه این موارد نیاز به خبرگی و کاردانی افراد خبره داریم. در سیاست خارجی به دلیل حضور افراد خبره در راس امور است که تقریبا درست عمل می‌کنیم؛ احترام و پرستیژ خاصی در سطح بین‌الملل برای دستگاه دیپلماسی ما قائل هستند و ایران از این منظر در رده کشورهای دارای توسعه محسوب می‌شود؛ دلیل اصلی این است که امور به صورت تخصصی در دست کارشناسان و خبرگان حوزه بین‌الملل است».