به گزارش ایرناپلاس، شروع ریزگرد در خوزستان به سال ۱۳۸۲ برمی‌گردد؛ آن زمان این پدیده به صوت موردی در استان خوزستان به‌ویژه اهواز دیده می‌شد اما این پدیده از سال ۱۳۸۴ به صورت جدی افزایش یافته و در سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹ به اوج خود رسید. همان زمان کارشناسان اعلام کردند خشکی تالاب‌های بین النهرین عراق و کاهش مساحت تالابی استان خوزستان دلیل اصلی ورود ریزگردها به شهرهای استان خوزستان است.
سرمنشاء ریزگردها
احمدرضا لاهیجان‌زاده مدیرکل حفاظت از محیط زیست استان خوزستان در سال ۱۳۹۳ دراین‌باره گفته بود: نخستین ضربه از حدود ۲۰ سال پیش و در جنگ خلیج فارس به تالاب‌ها زده شد، موقعی که آمریکا با بهانه آزادسازی کویت، از بصره به سمت بغداد حمله کرد، در آن زمان مردم جنوب عراق علیه صدام قیام کردند که به ناگاه آمریکا دست از حمله برداشت و صدام علیه شیعیان عراقی وارد جنگ شد. در این جنگ شیعیان به تالاب‌های بین‌النهرین پناه بردند و صدام دستور داد کانالی به طول ۵۰ کیلومتر و عرض ۲ کیلومتر برای انتقال آب تالاب به دجله حفر کنند. این بزرگترین ضربه‌ای است که بشر می‌تواند به اکوسیستم طبیعی منطقه بزند که تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد پس از حفر این کانال چگونه تالاب رو به خشکی رفت.
گفته می‌شود آن زمان در کشور عراق ۲.۵ ملیون هکتار مساحت تالابی وجود داشته است که در سال ۲۰۰۰ میلادی چیز حدود ۱.۵ تا ۲ میلیون هکتار از این تالاب‌ها خشک شده یا کاربری خود را از دست دادند. آن زمان سازمان ملل خشکی تالاب بین النهرین که تالاب هورالعظیم جزئی از آن است را به عنوان یکی از بزرگترین فاجعه زیست محیطی معرفی کرد.
حالا اگر تاریخچه ورود ریزگردها به کشور را بررسی کنیم متوجه می‌شویم نخستین ریزگردها در سال ۲۰۰۰ میلادی وارد کشور شدند؛ البته ۷ سال بعد از آن، خشکسالی در کشور ما هم به اوج خود رسید و بخش زیادی از تالاب هورالعظیم و شادگان نیز خشک شد و همین تالاب‌های خشک شده به کانون ریزگردها و گردوغبار تبدیل شدند.
نخستین ریزگردها در سال ۲۰۰۰ میلادی وارد کشور شدند؛ البته ۷ سال بعد از آن، خشکسالی در کشور ما هم به اوج خود رسید و بخش زیادی از تالاب هورالعظیم و شادگان نیز خشک شد و همین تالاب‌های خشک شده به کانون ریزگردها و گردوغبار تبدیل شدند.با خشک شدن تالاب‌ها، رطوبت هوا از بین رفت، در حالیکه همین رطوبت عامل مهمی در بلند نشدن ریزگرد از خاک به حساب می‌آمد. این رطوبت مزیت مهم دیگری هم داشت به طوری که باعث می‌شد در دهه ۶۰ دمای هوا در خوزستان از ۴۵ درجه بیشتر نشود اما خشک شدن تالاب‌ها سبب افزایش دمای هوای منطقه شده است. با افزایش دما، رطوبت هوا بیش از پیش از بین رفت و سبب شد خاکی که در گذشته با بادی به سرعت ۱۰ متر بر ثانیه بلند نمی‌شد با سرعت ۳ متر بر ثانیه هم بلند شود.
شروع کنترل ریزگردها از سال ۹۳
سال ۱۳۹۳ بود که به دلیل شدت یافتن موضوع ریزگردها در خوزستان، هیات دولت راهکارهای کنترل این پدیده را در جلسه‌ای بررسی کرد. در این جلسه وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست گزارشی از وضعیت ریزگردها در استان خوزستان و برخی مناطق دیگر کشور ارائه کردند. در این جلسه راهکارهای کارشناسان در مورد چگونگی کنترل این پدیده نیز بررسی شد.
پس از آن، برنامه احیای تالاب‌ها، تعیین الگوهای جوی مؤثر بر تولید گردوغبار و اولویت‌بندی کانون‌های مؤثر، همچنین توسعه و ارتقای سامانه مدل‌سازی پیش‌آگاهی، ارتقای زیرساخت‌های فناوری برای پیش‌بینی به موقع، اجرای عملیات بیابان‌زدایی و کنترل کانون‌های بحران، توسعه نهالکاری و ایجاد جنگل‌های کاشت بیابانی، ایجاد زیرگذرهای مناسب در جاده‌های آنتنی میدان‌های نفتی، تجهیز مراکز خدمات تشخیصی و مراقبتی بیماری‌های ناشی از استنشاق گردوغبار و پیش‌بینی اعتبارهای مورد نیاز اجرای این برنامه‌ها مورد تصویب هیأت وزیران قرار گرفت.
در همان سال وزارت جهاد کشاورزی مکلف شد تا ۳۰ هزار هکتار از مناطقی را که به عنوان کانون ریزگرد شناسایی شدند درختکاری، بوته‌کاری و مالچ پاشی کند که برنامه‌ها و اعتبارهای این بسته اجرایی برای اسفندماه سال ۱۳۹۳ و سال ۱۳۹۴ پیش‌بینی شد که البته بعدها میزان این درختکاری به ۱۱۲ هزار هکتار افزایش یافت.
معصومه ابتکار رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۹۳، درباره اقدامات دولت در همایش ملی علوم و مهندسی محیط‌زیست در دانشگاه شهید چمران اهواز اعلام کرد: پس از مرحله واکنش سریع که در برنامه کوتاه‌مدت تعریف می‌شود، اقدامات میان‌مدت قرار دارد که در این زمینه اعتباراتی به‌منظور مقابله با این پدیده پیش‌بینی شده است و از آنجا که دانشگاه‌های محلی، طبیعت منطقه و درد مردم را به‌خوبی می‌شناسند، باید نظر کارشناسی را به این دانشگاه‌ها واگذار کنیم.
همچنین در مطالعات بلندمدت با تدوین یک برنامه مناسب باید به مقابله با این پدیده پرداخته شود. به‌گفته ابتکار علاوه بر استان خوزستان، استان‌هایی چون سیستان و بلوچستان، ایلام و لرستان نیز برخی با منشأ منطقه‌ای و برخی با منشأ داخلی با این پدیده درگیر هستند.
بعدها، محمدرضا مروارید، استاندار وقت ایلام با یادآوری اقدامات دولت در زمینه کنترل ریزگردها گفت: با توجه به شرایط امنیتی منطقه و در اولویت نبودن مهار ریزگردها توسط کشورهای منشاء، اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران نیز تاکنون منجر به نتیجه نشده است. در مناطق جنوب و غرب کشور به‌طور طبیعی در معرض این پدیده هستند و دولت در ارائه راه‌حل‌های تخصصی کارشناسی برای مقابله با آن جدی است و این امر را در دستور کار قرار دارد.
اقدامات دولت از سال ۹۵ تا به امروز
پس از طوفان شدید گردوغبار در بهمن‌ماه ۱۳۹۵ خوزستان، طرح مهار کانون‌های گردوغبار در این استان به صورت اضطراری آغاز شد که اولویت این طرح، مهار کانون‌های فوق بحرانی در جنوب و جنوب شرق اهواز موسوم به کانون شماره ۴ با وسعت ۱۱۲ هزار هکتار است. برای نهالکاری در کانون بحرانی (کانون‌های ۳ و ۴) برنامه ۱۰ ساله پیش بینی شده که شامل عملیات بیولوژیک (نهالکاری) و پخش سیلاب به صورت مصنوعی در هورهای محلی است.
از سال ۱۳۹۵ تاکنون در مجموع ۳۶ هزار هکتار نهالکاری در کانون‌های گردوغبار خوزستان در دستورکار بوده، در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ نزدیک به ۲۶ هزار هکتار نهالکاری اجرا شده است. در سال ۹۵ طرح بیابان‌زدایی اجرایی شد و براساس آن وزارت جهاد کشاورزی مسئول انتقال آب از کارون و مرطوب‌سازی مناطق جنوب شرق اهواز به عنوان مهمترین کانون ریزگرد در این استان شد.
از سال ۱۳۹۵ تا ۹۸ برنامه نهالکاری برای ۳۶ هزار هکتار کانون‌های گردوغبار خوزستان در دستور کار بوده که نزدیک به ۲۶ هزار هکتار اجرا شده است. احمد مطیعی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان در آذرماه ۹۶ با توجه به عملیات بیابان‌زدایی در مهمترین کانون ریزگرد خوزستان گفته بود، استان خوزستان هفت کانون ریزگرد به مساحت ۳۶۰ هزار هکتار دارد که جنوب شرق اهواز، بزرگترین کانون ریزگردهای داخلی است.
بر این اساس از اسفندماه ۹۵ اقدام به کاشت نهال و ایجاد پوشش گیاهی در این منطقه کردیم. ۱۱۲ هزار هکتار از کانون ریزگرد در جنوب شرق اهواز است که از این مقدار ۴۲ هزار هکتار در منطقه فوق بحران قرار دارد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان در ادامه به برنامه بلندمدت در زمینه نهالکاری در این استان اشاره کرد و گفت: براساس برنامه‌های توسعه‌ای، کل کانون ریزگردها که ۳۵۰ هزار هکتار است باید در ۵ سال نهالکاری شود.
وی با بیان اینکه نهالکاری پروژه‌ای بلندمدت است و دستکم سه سال زمان می‌برد تا نتایج خود را نشان دهد گفت: نهالکاری، قرق و مدیریت چرا از برنامه‌های منابع طبیعی برای افزایش پوشش گیاهی و مراقبت از آن است.
دو ماه بعد در بهمن ماه ۹۶ غلامرضا شریعتی استاندار خوزستان با بیان اینکه ۳۰۰ میلیارد ریال در اسفند ۹۵ برای مهار کانون‌های گرد و غبار خوزستان تخصیص یافت گفته است؛ اعلام کرد در سال ۹۶ نیز مبلغ ۱۰۰ میلیون دلار برای کاهش اثرات گردوغبار در نظر گرفته شد که افزون بر ۷۰ درصد آن در حوزه‌های مختلف به جهادکشاورزی، موسسه جهادنصر، سازمان محیط زیست، زمین‌شناسی و اداره کل هواشناسی خوزستان اختصاص یافت.
وی اقدامات انجام شده در این راستا را شامل ۲ بخش بیولوژیک و فنی مهندسی خواند و گفت: در بخش فنی مهندسی، موسسه جهادنصر تونلی به طول ۴۷ کیلومتر و عرض ۵۰ متر حفر کرده که افتتاح شد و در بخش بیولوژیکی نیز در سال ۹۵ بیش از ۶ هزار هکتار از عرصه‌های فوق بحرانی جنوب شرق اهواز و حدود چهار هزار هکتار نیز در سال‌های گذشته نهال کاری شد.
شریعتی در آن زمان اعلام کرد که حدود ۴۲ هزار هکتار از اراضی جنوب شرق اهواز فوق بحرانی است و طبق برنامه در سال ۹۶ در سطح ۱۹ هزار هکتار از اراضی، نهال کشت می‌شود.
همچنین از دیگر اقدامات دولت برای مقابله با ریزگردها، احیای هورالعظیم بوده که امروز در حدود ۸۰ درصد آبدار شده و همچنین احیای دریاچه هامون است.
علاوه بر نهالکاری و ساخت تالاب‌های مختلف آبرسانی با هدف مرطوب‌سازی کانال‌های فوق بحرانی و آبگیری هور منصوره در بهمن ماه ۹۶، با تکمیل کانال ۴۷ کیلومتری پورشریف، کار سیراب‌سازی نهال‌های کاشته شده در کانون‌های فوق بحرانی و همچنین مرطوب‌سازی زمین صورت گرفت.
در فاز نخست این پروژه با تکمیل این کانال، علاوه بر آبگیری هور منصوره، امکان آبرسانی با تانکر به عرصه فوق بحرانی مهیا شد و قرار شد در فاز دوم این پروژه، کانال‌های فرعی نوع دوم و سوم ساخته شده و این آب به طور مستقیم به نهال های کاشته شده در عرصه فوق بحرانی برسد.
همچنین دولت در این مدت اقداماتی در حوزه پایداری برق و تعویض بخشی از زنجیر مقره‌های خطوط انتقال داشته است. به طوری که ۴۰ خط انتقال وفوق توزیع در کانون ریزگردها شناسایی شده است. در این میان حدود ۹۰ هزار زنجیره مقره خطوط انتقال شرکت توزیع برق منطقه‌ای که نیازمند تعویض یا عایق کاری بودند که انجام این کار با صرف یک هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار صورت گرفته است.
همچنین تا بهمن‌ماه ۹۶ بیش از پنج هزار و ۵۰۰ زنجیر مقره تعویض شده و پایداری در شبکه انتقال برق منطقه‌ای خوزستان را افزایش داده است. در این مدت آبگیری هورالعظیم نیز ادامه داشته به طوری که تا آواخر سال ۹۶ برابر با ۶۰ درصد تالاب آبگیری شد.
در عین حال، در سال ۹۷ با پیشنهاد دولت، رهبر معظم انقلاب با اختصاص ۱۰۰ میلیون دلار اعتبار از صندوق ذخیره ارزی موافقت کردند. همان سال علاوه بر اعتبار ۱۰۰ میلیون دلاری صندوق ذخیره ارزی، ۴۰۰ میلیارد تومان نیز برای مقابله با ریزگردها پیش‌بینی شد.
بودجه کنترل ریزگردها در سال ۹۹
در طول این مدت روند اقدامات ادامه داشته اما همچنان مسئولان استانی خوزستان معتقدند کنترل ریزگردها نباید فراموش شود. دولت در لایحه سال ۹۹، بودجه ۱۰۰ میلیون یورویی برای مقابله با ریزگردها ارئه داد که مجلس فقط با یک پنجم آن موافقت کرد. از همین رو به گفته علی‌محمد طهماسبی دبیر ستاد ملی مقابله با ریزگرد، برای مقابله با ریزگردها امسال فقط ۲۰ میلیون یورو بودجه داریم که باید ضروری‌ترین اقدامات در زمینه مقابله با ریزگرد برنامه‌ریزی شود. این در حالیست که به گفته وی در سال ۹۷ کل اعتبارات مربوط به گرد و غبار کشور به خوزستان اختصاص داده شد.
به گفته طهماسبی در سال ۹۹ بهتر است پروژه‌ها در چارچوب موافقت‌نامه ملی اجرا شود تا در زمینه مواردی که با اجرای پروژه‌ها ارتباط دارد کمتر با مشکل روبه‌رو شویم.
کنترل ریزگردها نیاز به برنامه بلندمدت و استفاده از تجربه جهانی
بهروز بهزاد کارشناس مسائل زیست محیطی در گفت‌وگو با ایرنا پلاس درباره اقدامات انجام شده تا به امروز در زمینه مهار ریزگردها تاکید کرد: کنترل ریزگردها نیاز به برنامه درازمدت مطالعه، طراحی و اجرا دارد. معمولا مسئولان و مردم به دنبال این هستند که چنین معضل محیط زیستی به سرعت رسیدگی شده و پایان پذیرد. در حالی که معضلات زیست محیطی مانند ریزگرد به اندازه همان زمانی که سپری شده تا این معضل ایجاد شود نیاز دارند تا با برنامه‌ریزی درست حل شوند.
به گفته بهزاد، ایجاد ریزگردها در نتیجه فعالیت انسان‌ها و همچنین خشکسالی در طول سالیان دراز ایجاد شده است و بنابراین حل آن نیز نیاز به اقدامات بلندمدت دارد. اما مسئولان و مردم از کارشناسان این حوزه انتظار دارند این مشکل را در مدت یکی دو سال حل کنند.
وی ادامه می‌دهد: ریزگرد معضلی است که بسیاری از کشورها با آن مواجه بودند و به شکل درستی با آن برخورد کردند. آنها ابتدا با شناسایی معضل و عوامل پیدایش آن، موضوع را مورد بررسی قرار داده و به تدریج با حفظ عوامل منفی و توسعه عوامل مثبت آن را کنترل کردند.
تجارب و الگوهای مختلفی در دسترس ما وجود دارد که می‌توان از آنها استفاده کرد. نباید بدون مطالعه و برنامه‌ریزی بلندمدت، فقط به‌دنبال راه‌حل‌های ساده و آنی باشیم بدون اینکه به پیامدهای آن توجهی کنیم.
نظر شما