آمارهای مربوط به عملکرد شبکه الکترونیکی پرداخت کارت (شاپرک) در اسفند ماه ۱۳۹۸ نشان می‌دهد به میزان ۸ میلیون و ۳۳۹ هزار و ۲۹۴ پایانه فروشگاهی به صورت فعال سیستمی در کشور وجود دارد که از این میان تنها ۶ میلیون و ۵۵۶ هزار و ۷۸۲ مورد آنها دارای تراکنش (حداقل یک تراکنش در بازه زمانی سه ماهه) است. بدین معنا که در ماه پایانی سال ۱۳۹۸، تعداد یک میلیون و ۷۸۲ هزار و ۵۱۲ دستگاه کارتخوان فاقد تراکنش بوده و در سه ماه زمستان سال گذشته هیچ تراکنشی از آنها به ثبت نرسیده است.
این در حالی است که تعداد دستگاه‌های کارتخوان فاقد تراکنش در بهمن ماه سال ۱۳۹۸ به میزان یک میلیون و ۵۷۵ هزار و ۱۰۵ عدد بوده است، یعنی طی ماه اسفند، به میزان ۲۰۷ هزار و ۴۰۷ فقره دستگاه کارتخوان دیگر به این تعداد اضافه شده است. باید متذکر شد که از این میزان ۱۳۱ هزار و ۱۰۹ دستگاه به دلیل راکد شدن دستگاه‌های قبلی و مابقی آن (۷۶ هزار و ۲۹۸ فقره) به دلیل تخصیص‌های جدید این ابزار پرداخت صورت گرفته است. در واقع تعداد کارتخوانهای فروشگاهی فعال سیستمی (کارتخوان‌هایی که به لحاظ فنی امکان انجام تراکنش بر آنها مهیا است) در بهمن ماه ۸ میلیون و ۲۶۲ هزار و ۹۹۶ دستگاه بوده که با رشد ۰.۹۲ درصدی در اسفند به ۸ میلیون و ۳۳۹ هزار و ۲۹۴ دستگاه رسیده است. اما در مقابل تعداد کارتخوانهای تراکنش‌دار در این مدت از ۶ میلیون و ۶۸۷ هزار و ۸۹۱ به ۶ میلیون و ۵۵۶ هزار ۷۸۲ فقره کاهش یافته است. به این ترتیب نسبت کارتخوانهای تراکنش‌دار فعال از ۸۰.۹ درصد در بهمن به ۷۸.۶ درصد در اسفند نزول کرده است. به بیان دیگر ۲۱ درصد از کل کارتخوانهای فعال در بازار در اسفندماه راکد و بدون هیچ تراکنشی بوده است.
این در حالی است که در اسفند ماه به سبب رونق بازار در ماه پایانی سال، همواره پایانه‌های فاقد تراکنش در شبکه با کاهش روبه‌رو بوده‌اند. اما همانطور که گفته شد دلیل اصلی این اتفاق راکد شدن دستگاه‌هایی بوده که در بهمن ماه فعال بوده‌اند و از همین رو به نظر می‌رسد عامل اصلی آن شیوع بیماری کرونا و تعطیلی بسیاری از کسب‌وکارها بوده باشد.
جدا از رشد مقطعی تعداد کارتخوانهای فعال در اسفند ماه (به استثنای سال جاری)، همواره وجود تعداد بالایی از دستگاه کارتخوان راکد یکی از مسائل و چالش‌های حوزه پرداخت الکترونیکی بوده است؛ موضوعی که برخی دلیل آن را رایگان بودن استفاده از این خدمات عنوان کرده‌اند. بر اساس روش معمول در سایر کشورها پذیرندگان برای استفاده از ابزار کارتخوان فروشگاهی، ناچار به خرید یا اجاره دستگاه کارتخوان بوده و به علاوه موظف به پرداخت هزینه‌های نصب، نگهداری و نیز پرداخت بهای کاغذ رول مورد استفاده در آن هستند. در نتیجه در این کشورها، توجه به بهره‌وری در به کارگیری این ابزار بسیار بیشتر است. اما در ایران به واسطه مداخله بانک‌ها در این امر، نه تنها کارتخوان، بلکه همه هزینه‌های مربوطه حتی رول کاغذ رسید نیز به رایگان در اختیار پذیرندگان قرار می‌گیرد. به تبع این رویکرد، تعدد دستگاه‌های کارتخوان در فروشگاه‌ها و در نتیجه فراوانی کارتخوانهای فروشگاهی کم‌تراکنش و فاقد تراکنش مشاهده می‌شود. علاوه بر این بی‌تفاوتی فروشنده یا حتی استقبال از افزایش کارتخوانهای فروشگاهی به دلیل ارزش نمایشی آن از یک سو و الزام شرکت PSP به نصب کارتخوان بدون توجه به کارایی آن که از قراردادهای این شرکت‌ها با بانک‌ها ناشی می‌شود از سوی دیگر، موجب تشدید پدیده‌هایی نظیر تعدد کارتخوان نصب شده در هر فروشگاه‌ها و وجود کارتخوانهای کم‌تراکنش و فاقد تراکنش شده است.
۲۱ درصد یا ۱۷ درصد؟
کارتخوانهای راکد به عنوان شاخصی از میزان بهره‌وری ابزارهای پرداخت در تحلیل و آمارهای این حوزه مورد توجه قرار می‌گیرد. البته در این شاخص کارتخوانهای کم‌تراکنش و فاقد تراکنش مالی باهم در نظر گرفته می‌شود که طبیعتاً باید تعداد آنها از دستگاه‌های راکد بیشتر باشد. کارتخوانی کم‌تراکنش نامیده می‌شود که در یک بازه زمانی دو ماهه متوالی، کمتر از ۶۰ تراکنش مالی در هر ماه داشته باشد و مجموع مبالغ تراکنش‌های آن در دو ماه متوالی، کمتر از ۲ میلیون تومان باشد. اما همانطور که ذکر شد به کارتخوانی فاقد تراکنش گفته می‌شود که سه ماه متوالی هیچ گونه تراکنشی نداشته باشد.
با این حال در محاسباتی که شرکت شاپرک از این شاخص انجام داده نسبت این کارتخوان‌ها را در اسفند ۱۷ درصد اعلام کرده است. این گزارش نوشته است: «تعداد کارتخوانهای فروشگاهی کم تراکنش و فاقد تراکنش در چند ماه اخیر روند افزایشی داشته و در اسفند ماه نرخ رشد آنها مثبت ۷.۰۱ درصد ثبت شده است. در ماه اسفند ۹۸ سهم کارتخوانهای کم‌تراکنش و فاقد تراکنش مالی، ۱۷.۳۴ درصد از کل کارتخوانهای فروشگاهی فعال سیستمی شبکه شاپرک را شامل شده است. عدد فوق نسبت به رقم مشابه در بهمن ماه نزدیک به یک درصد افزایش داشته است.»
این رقم در حالی اعلام شده که اگر کارتخوانهای راکد را در نظر بگیریم به رقم ۲۱ درصد خواهیم رسید. به هر روی اخیراً برخی از بانک‌های پذیرنده به موضوع پرداخت کارمزد و میزان رسوب پول هر کارتخوان فروشگاهی و سودآوری آن توجه بیشتری کرده‌اند و با همکاری شرکت‌های ارائه دهنده خدمات، اقدام به حذف کارتخوانهای کم تراکنش و فاقد تراکنش می‌کنند. با این حال تعداد کارتخوانهای فروشگاهی کم تراکنش و فاقد تراکنش در چند ماه اخیر روند افزایشی داشته است. دستگاه کارتخوان از این نظر که بسیاری از کسب‌وکارهای خرد را پشتیبانی می‌کند، اهمیت زیادی دارد.
مردم در اسفند سال گذشته بیش از ۲ میلیارد و ۷۴ میلیون تراکنش موفق خود را که ارزشی معادل حدوداً ۲۸۳ هزار میلیارد تومان داشته، از طریق همین کارتخوان‌ها انجام داده‌اند. به بیان دیگر متوسط مبلغ هر تراکنش در کارتخوانهای فروشگاهی در اسفند ماه به میزان ۱۳۶ هزار تومان بوده است. بنابراین ابزار پرداخت یاد شده بیشتر برای پرداخت‌های خرد مانند خریدهای روزانه و پرداخت قبوض مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نزدیک ۹۹ درصد تراکنش‌ها در اسفند ماه کمتر از یک میلیون تومان و ۹۷ درصد زیر ۵۰۰ هزار تومان بوده است. همین‌طور ۹۰ درصد آنها زیر ۲۰۰ هزار تومان است، اما با این حال ۹۹ درصد گفته شده از کل این تراکنش‌ها تنها سهمی ۴۳ درصدی از کل ارزش پرداخت‌ها را به خود اختصاص داده است؛ یعنی ۵۷ درصد از مبالغی که از طریق کارتخوانهای کشور پرداخت شده، مربوط به یک درصد تراکنش‌ها می‌شود.
گزارش از هادی سلگی
نظر شما