نزدیک به چهار سال از قطع روابط دیپلماتیک ایران و عربستان می‌گذرد، روابط فی‌مابین در دوران ملک سلمان و ولیعهدی محمد بن سلمان بیش از پیش به سوی تشنج رفته است. حالا عمران خان، نخست‌وزیر پاکستان، همسایه ایران و شریک تجاری و سیاسی عربستان به ایران آمد تا ریسمان نازک شده، روابط این دو کشور را ترمیم کند.
عمران خان در نشست خبری خود با رئیس‌جمهوری دراین‌باره تأکید کرد: «پاکستان معتقد است می‌توان از طریق گفت‌وگو و مذاکره اختلافات را حل‌وفصل کرد. هرگونه تنش در منطقه و میان همسایگان، به نفع کشورهای ثالث و خارج از منطقه است و اسلام‌آباد علاقه‌مند است در جهت گفت‌وگو، تأمین ثبات و امنیت منطقه ازجمله میان عربستان و ایران ایفای نقش کند.» روحانی نیز در واکنش گفت: «اولین گام برای کاهش تنش در منطقه، آتش‌بس در یمن و پایان حملات علیه مردم مظلوم این کشور است و ایران از هر اقدامی در این زمینه حمایت می‌کند.» علاوه بر این، عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه ایران در این‌باره گفته است: «ایران بارها اعلام کرده که با میانجی و بدون میانجی آماده است با همسایگان خود ازجمله عربستان گفت‌وگو و رایزنی کند که اگر سوءتفاهمی وجود دارد، این سوءتفاهم‌ها برطرف شود». حال باید پرسید کدام جرقه رشته روابط این دو کشور را نخ‌نما کرد و تلاش برای گره از کدام جهت است؟
شورای همکاری خلیج‌فارس، ابتکار عربستان مقابل جمهوری اسلامی
هرچند ایران و عربستان در دوران پهلوی نیز چندان دوست به نظر نمی‌رسیدند، اما شاید از ابتدای انقلاب تاکنون پیچیدگی‌های روابط دو کشور بیشتر شده است. اولین چالش‌های جمهوری اسلامی و پادشاهی عربستان به موضوع بحرین بازمی‌گردد. اواسط سال ۱۳۶۰ و بعد از تظاهرات شیعیان این کشور در حمایت از حکومت تازه مستقر شده در ایران، دولت این کشور گروهی از شیعیان را به اتهام حمل سلاح و برنامه‌ریزی برای خرابکاری در آنجا با حمایت جمهوری اسلامی بازداشت کرد. در پی این ماجرا و قطع رابطه دیپلماتیک فی‌مابین، عربستان به‌عنوان بزرگ‌ترین حامی بحرین، پیمان شورای همکاری خلیج‌فارس را باهدف محدود کردن ایران در منطقه منعقد کرد.
از چالش‌های حج ۶۵ و ۶۶ تا تعطیلی چندساله
در همان ایام، عربستان به‌عنوان پشتوانه مالی عراق که با ایران در جنگ بود نیز عمل می‌کرد. بااین‌حال، تا سال ۶۵ _ ۶۶، روابط دیپلماتیک و حج به قوت خود باقی بود؛ اما بنا به اظهارات آیت‌الله منتظری در سفر حج سال ۶۵، عربستان در ساک گروهی از حجاج ایرانی مواد منفجره یافت که منجر به عذرخواهی رسمی حجت‌الاسلام کروبی، نماینده وقت رهبر ایران در حج شد، هرچند بعدها مقامات ایران اعلام کردند این موضوع از سوی مهدی هاشمی، رئیس شاخه نهضت‌های آزادی‌بخش سپاه و به‌قصد تخریب جمهوری اسلامی انجام شده بود، اما توانست روابط فی‌مابین را به آتش زیر خاکستر بدل کند. سال ۶۶، در پی حمله پلیس عربستان به راهپیمایان مراسم برائت از مشرکان به دلیل سردادن شعار علیه آمریکا و اسرائیل، بیش از ۲۷۵ تن از حجاج ایرانی کشته و حدود ۳۰۰ نفر زخمی شدند. در پی این حادثه، دولت عربستان حجت‌الاسلام کروبی را از این کشور اخراج کرد و امام خمینی(ره) ضمن آنکه اعلام کردند: «کلیدداران کعبه لایق میزبانی مهمانان و سربازان خانه خدا نیستند»، تأکید کردند: «اگر ما از مسئله قدس بگذریم، اگر ما از صدام بگذریم، اگر ما از همه‌کسانی که به ما بدی کردند، بگذریم، نمی‌توانیم [از] مسئله حجاز بگذریم. مسئله حجاز یک باب دیگری است، غیر[مسائل] دیگر». به این ترتیب، رابطه فی‌مابین قطع و برگزاری مراسم حج برای چند سال تعطیل شد.
دوران طلایی روابط
در دوران دولت سازندگی و اصلاحات، روابط میان ایران و عربستان تا حدی بهبود یافت، حج برقرار شد، سفرهای متعدد آیت‌الله هاشمی در دوران سازندگی، دوران طلایی در تاریخ روابط دو کشور ساخت و از این رو به آیت‌الله هاشمی رفسنجانی لقب معمار روابط ایران و عربستان دادند؛ نقشی که تا سال‌ها بعد از ریاست‌جمهوری هاشمی هم تداوم یافت و رئیس دولت اصلاحات نیز به این معماری پای بند ماند. هاشمی در سال ۸۷ و در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد هم سفری ۱۰ روزه به عربستان داشت. بااین‌حال، در پی حمله آمریکا به عراق اختلاف‌نظرهایی میان دو دولت ایجاد شد و این فضا بعد از تشکیل دولت ملی عراق نیز تداوم پیدا کرد.
یمن، نماد رویارویی ایران و عربستان
از ۱۰ سال قبل تاکنون، سلسله‌ای از گره‌های کور به روابط ایران و عربستان افتاد؛ درگیری‌های دولت وقت یمن با حوثی‌ها موسوم به جنگ ششم صعده در سال‌های ۸۸تا ۹۰ یکی از این اتفاقات بود. به دنبال این جنگ داخلی، دولت علی عبدالله صالح که مورد حمایت عربستان بود، سقوط کرد. البته بعد از سقوط دولت عبدالله صالح، عربستان از عبد ربه منصور هادی، جانشین وی حمایت کرد و همین موضوع منجر به بالا گرفتن تنش نظامی میان نیروهای انقلابی یمن موسوم به انصارالله و ائتلافی از کشورهای عربی به رهبری عربستان در سال ۹۴ شد. ایران نیز طی این سال‌ها، ضمن محکوم کردن اقدامات عربستان، از رزمندگان یمن حمایت کرده است؛ در مقابل نیز عربستان ایران را متهم به حمایت نظامی از انصارالله می‌کند.
از تهدید سعودی‌ها به حمایت از مخالفان اسد تا کنایه رهبری به آنها
با آغاز جنگ داخلی در سوریه در سال ۸۹ و حمایت ایران از دولت مستقر و حمایت عربستان از گروه‌های مخالف اسد، گره دیگری بر روابط این دو کشور افتاد. هم‌زمان با آغاز تنش‌ها در سوریه این کشور رسماً از ایران درخواست کمک نظامی کرد و با رضایت رهبری، ایران حمایت مستشاری خود در امور نظامی را به فرماندهی قاسم سلیمانی در آنجا آغاز کرد. موضع رهبری درباره چالش سوریه نیز در سخنرانی‌های متعدد ایشان مشخص است؛ ایشان در دیدار با دبیرکل جهاد فلسطین تأکید کردند: «موضع جمهوری اسلامی ایران در قبال سوریه، حمایت از هرگونه اصلاحات به نفع مردم این کشور و مخالفت با دخالت آمریکا و کشورهای دنباله‌رو آن، در مسائل داخلی سوریه است». ایشان در دیداری که با سلطان قابوس داشتند نیز به نقش کشورهای منطقه در دامن زدن به موضوع سوریه اشاره کردند و گفتند: «متأسفانه در سوریه با حمایت برخی کشورهای منطقه، یک گروه تکفیری شکل گرفته که با همه گروه‌های مسلمان درگیر است، اما حامیان این جریان باید بدانند این آتش، دامان آنها را نیز خواهد گرفت.».
البته عربستان نه‌تنها طی سال‌های اخیر میزبان نشست گروه‌های مخالف دولت اسد بوده، بلکه موضع خود نسبت به او را پنهان نکرده است. عادل الجبیر، وزیر امور خارجه عربستان حدود چهار سال قبل در سازمان ملل اعلام کرد: «عربستان در هیچ شرایطی تلاش روسیه برای حفظ اسد در قدرت را نخواهد پذیرفت، اگر توافقی بر سر کنار گذاشتن رهبر سوریه حاصل نشود، ارسال تسلیحات و دیگر حمایت‌ها از شورشیان سوری افزایش خواهد یافت و گزینه نظامی برای حذف اسد همچنان روی میز خواهد ماند.»
حج خونین، حمله به سفارت و سردی روابط
سال ۹۴ را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ روابط این دو کشور دانست. در ماجرای یکی از سفرهای حج عمره آن سال، دو نوجوان ایرانی از سوی مأموران فرودگاه جده مورد آزار جنسی قرار گرفتند که این اقدام با واکنش تند مراجع همراه بود. آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در اعتراض به این موضوع گفت: «سؤال ما از مسئولان حج آن است که آیا عمره مستحب را به هر قیمتی باید برویم؟ نمی‌خواهم مسئله تحریم عمره را پیش کشم، اما آیا به هر قیمت و به هر ذلتی باید به عمره رفت؟» در پی اعتراضی‌هایی از این دست، سفر حج عمره از آن سال تعطیل شد. البته حج تمتع آن سال نیز کم حاشیه نبود؛ در نخستین حادثه، جرثقیلی بر اثر طوفان در مسجدالحرام سقوط کرد که منجر به کشته شدن ۱۱ تن از حجاج ایرانی شد. دومین حادثه، حج آن سال را چنان خونین کرد که پرونده آن تا دو سال برای ایران بسته شد. در پی عدم کنترل ازدحام جمعیت حاضر در مراسم «رمی جمرات» تعداد زیادی از حجاج کشته شدند که ۴۶۵ تن از آنها ایرانی بودند. نحوه مواجهه مقام‌های سعودی با ماجرا، انتقاد مسئولان ایرانی را به دنبال داشت. دولت ایران خواهان روشن شدن ابعاد ماجرا و مقصران آن شد. حجت‌الاسلام روحانی، رئیس‌جمهوری دراین‌باره گفت: «زبان دولت و ملت ایران تا به اینجا زبان عواطف، برادری و ادب بوده، در زمان لازم از زبان دیپلماسی استفاده شده و اگر زمانی نیاز باشد، ملت ایران از زبان اقتدار خود هم استفاده خواهد کرد. اگر ثابت شود تعدادی از مأموران سعودی در رخداد این حادثه نقش داشتند، ما به‌هیچ‌عنوان از خون عزیزانمان نخواهیم گذشت». رهبری نیز در این‌باره تأکید کردند: «اگر عربستان به حجاج ایرانی بی‌احترامی کند یا به وظایف خود در قبال اجساد زائران کشته شده ایرانی در واقعه منا عمل نکند، ایران عکس‌العملی «خشن و سخت» نشان خواهد داد.»
بامداد ۱۲ دی سال ۱۳۹۴، عربستان سعودی حکم اعدام شیخ نمر باقر النمر فقیه شیعه عربستانی را اجرا کرد. شیخ نمر در پی اعتراضات شیعیان عربستان در سال ۲۰۱۲ بازداشت شده بود. اعدام او واکنش‌های گسترده‌ای را در منطقه و جهان در پی داشت. از جمله گروهی از معترضان ایرانی در شهر مشهد، اقدام به تجمع و حمله به کنسولگری عربستان در مشهد کردند. کمتر از چند ساعت جمعی از معترضان به اعدام شیخ نمر، در مقابل سفارت این کشور در تهران تجمع و به آن وارد شدند. مجموعه این اتفاقات موجب تعطیلی یک‌ساله حج و قطع روابط دیپلماتیک میان دو کشور از آن زمان شد.
ریسمان نخ‌نمای روابط ایران و عربستان
موضوع ترور نافرجام عادل الجبیر، سفیر وقت عربستان در آمریکا و اتهاماتی که این کشور متوجه ایران کرد، کارشکنی‌های عربستان در راستای افزایش تولید نفت و افت قیمت جهانی آن، حمایت از گروه‌های تروریستی چون جندالله و درخواست مقامات عربستان از ایالات‌متحده برای حمله نظامی به ایران و متوقف کردن برنامه هسته‌ای ایران از دیگر رویدادهایی است که ریسمان این رابطه را نخ‌نما کرده است.
روابط نه‌چندان گرم اما باثبات
هرچند از سال ۹۶ ایرانی‌ها مجدد در مراسم حج حضور یافتند، اما روابط ایران و عربستان چندان گرم نیست. بااین‌حال، مسئولان سازمان حج و زیارت در جریان حج سال جاری از احتمال برقراری مجدد حج عمره خبر دادند که این خبر نیز احتمال بهبود روابط تهران و ریاض را افزایش داده است.
هرچند محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی بعد از حملات پهپادی انصارالله یمن به تأسیسات نفتی شرکت آرامکو در موضع‌گیری خود اعلام کرد که «عربستان توان مقابله با این تجاوز تروریستی» را دارد، اما مجموعاً مواضع عربستان، طی ماه‌های اخیر نسبت به سال‌های اخیر و بعد از آغاز جنگ با یمن تعدیل شده است. علاوه بر بسیاری از کارشناسان، اخیراً حتی عبدالله المعلمی، نماینده عربستان در سازمان ملل متحد گفته است: «کشورش به دنبال جنگ با ایران نیست و زمان آن فرارسیده که جنگ یمن فروکش کند و به پایان برسد». وی در بخش دیگری از اظهاراتش از تماس‌هایی با تهران در جریان نشست کنفرانس اسلامی که در مکه در خرداد ماه سال جاری برگزار شد، خبر داد.
همچنین روز گذشته ترکی الفیصل، رئیس سابق اطلاعات عربستان در مصاحبه با سی‌ان‌ان گفت: «اگر ایرانی‌ها به دنبال ایجاد صلح و امنیت هستند نه تنها در حوزه خلیج فارس که در کل منطقه امکان بحث و گفت‌وگو وجود دارد... اطلاعاتی در مورد کانال‌های ارتباطی پنهانی با ایران ندارم اما ما تأسیسات نفتی ایران را هدف قرار ندادیم و ما تاکنون کارشناسان و نیروهای جنگی به خاک ایران نفرستاده‌ایم و به هیچ شکل و شیوه‌ای ایرانی‌ها را نکشته‌ایم بنابراین ما در این موارد حسن نیت داشته‌ایم».
حسن روحانی هم در نشست خبری دیروز خود گفت: برای حل مسائل منطقه‌ای از جمله ایران و عربستان، موضوع یمن مهم است. وی ادامه داد: اگر آتش‌بس شود یکی از گره‌های منطقه‌ای باز می‌شود همینطور در روابط ایران و عربستان؛ طرح ائتلاف امید امروز برای هشت کشور منطقه ارسال شده است.
با این اوصاف، باید دید آیا روابطه ایران و عربستان به سمت بهبود خواهد رفت؟
نظر شما