روز گذشته سعید نمکی، وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی گفت: در مباحث جمعیتی شاهد وقوع چند اتفاق هستیم: نخست آن که به‌دلیل کاهش زاد و ولد و افزایش طول عمر، جمعیت ایران به سمت پیر شدن می‌رود. در حال حاضر ۸.۳ درصد جمعیت کشور، سالمند تلقی می شوند که در آینده نزدیک این رقم به ۱۶ درصد و بعد از آن به ۲۸ درصد جمعیت خواهد رسید.
در این میان محمد اسماعیل اکبری، مشاور عالی وزیر بهداشت با بیان اینکه وضعیت جمعیتی کشور واقعا نگران‌کننده است، گفت: طی ۳۰ سال آینده، ۳۰ درصد از جمعیت ایران پیر خواهند شد. به گفته اکبری این یک واقعیت است که کودکان آینده ما باید به طور متوسط پنج نفر را حمایت کنند. حال شما هزینه‌های زندگی در ۲۵ سال آینده را تصور کنید. طبیعتا یک سفره خشک و خالی نمی‌تواند نان همه را تامین کند.
نرخ جایگزینی کمتر از ۳ به ما کمک نمی‌کند
وی با تاکید بر این که نرخ باروری در ایران باید به بالای سه فرزند برسد، گفت: در حال حاضر نرخ باروری ما ۲.۰۱ است. نرخ جایگزینی در کشور ما با نرخ جایگزینی در کشورهای دیگر متفاوت است. به نظر من هیچ نرخ جایگزینی کمتر از ۳ به ما کمک نمی‌کند و حداقل باید به سه برسیم. وقتی می‌خواهیم مردم سه بچه دنیا آورند، باید مانند تمام دنیا به خانواده‌ها تسهیلات بدهیم.
از سوی دیگر تحقیقات علمی و دانشگاهی در ایران می‌گوید که سطوح پایین باروری، شدت سالخوردگی را در این سال‌ها تشدید خواهد کرد.
در ارتباط با این موضوع، ایرناپلاس با عادل عبداللهی، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات جمعیتی به گفت‌وگو پرداخت. وی معتقد است می‌توان با فراهم کردن شرایط ازدواج برای جوانان به افزایش نرخ باروری کمک کرد.
ایرناپلاس: آمارهای رسمی می‌گویند وضعیت تعادل جمعیتی کشور مطلوب نیست و تا سه دهه دیگر ایران به سالمندترین کشور منطقه تبدیل می‌شود. نظر شما در این باره چیست؟
عبداللهی: برای پاسخ به این سؤال بهتر است به تعاریفی مراجعه کنیم که در رشته جمعیت‌شناسی درباره سالمندی وجود دارند. براساس تعاریف رایج در مطالعات جمعیتی، دوران سالمندی به سه مرحله تقسیم شده است: مرحله اول، مرحله‌ای است که ۷ تا ۱۴ درصد از جمعیت یک کشور را افراد بالای ۶۵ سال و بالاتر تشکیل می‌دهد. مرحله دوم زمانی شروع می‌شود که ۱۴ الی ۲۱ درصد از کل جمعیت به افراد بالای ۶۵ سال و بالاتر اختصاص یابد و مرحله‌ی سوم، مرحله‌ای است که بیش از ۲۱ درصد از جمعیت کل کشور سالمند باشند.
جمعیت ایران وارد مرحله اول سالمندی شده است
هم اکنون ۸.۳ درصد از کل جمعیت ایران به افراد بالای ۶۵ سال و بالاتر اختصاص دارد و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۳۰، جمعیت سالمند ایران حدوداً به ۳۰ درصد از کل جمعیت برسد. بنابراین می‌توان گفت جمعیت ایران وارد مرحله اول سالمندی شده است و در صورت تداوم این روند جمعیت ایران تا سال ۱۴۳۰ وارد مرحله‌ی سوم سالمندی خواهد شد.
ایرناپلاس: یکی از مهم‌ترین دلایلی که باعث شده جمعیت کشور به سمت سالمندی سوق یابد، کاهش میزان باروری یا زاد و ولد است؛ چه عواملی بیشترین تأثیر را در سالمند شدن یک جمعیت دارند؟
عبداللهی: به طور کلی کاهش میزان مرگ ومیر، کاهش چشم‌گیر و مداوم باروری و کاهش رشد جمعیت مهم‌ترین عوامل تغییر در ساختار سنی یک جمعیت و سالمند شدن آن هستند. مطالعات صورت گرفته در حوزه جمعیت‌شناسی نشان می‌دهد کاهش سریع باروری می‌تواند منجر به افزایش سرعت سالمندی در یک جامعه شود. موضوعی که هم اکنون در جامعه ایران شاهد آن هستیم. لذا آن‌چه که باید مورد توجه محققان و سیاست‌گذاران قرار گیرد سرعت بالای روند سالمندی در ایران است. مسئله‌ای که با افزایش نرخ باروری کل به بالاتر از سطح جانشینی می‌توان از سرعت آن کم کرد.
پدیده زنانه شدن سالمندی
ایرناپلاس: یکی از نتایجی که در مباحث جمعیتی ایران که با آن مواجه خواهیم بود این است که در آینده جمعیت زنان سالمند از مردان سالخورده پیشی می‌گیرد؛ در این باره بیشتر توضیح دهید. از منظر جامعه‌شناسی سالمند شدن جمعیت ایران چه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی به‌دنبال دارد؟
عبداللهی: زنانه شدن سالمندی در ایران یکی از مسائلی است که باید مورد توجه قرار گیرد. پدیده مذکور ریشه در افزایش فاصله بین امید به زندگی زنان و مردان دارد. براساس آمارهای رسمی، امید به زندگی مردان ۷۳ سال و برای زنان ۷۵ سال است و اگر با گذشت زمان فاصله مذکور بیشتر شود ما در آینده جمعیت بیشتری از زنان سالمند را خواهیم داشت.
حال اگر نابرابری و شکافی که هم‌اکنون در نرخ اشتغال زنان و مردان وجود دارد، در دهه‌های بعدی نیز ادامه داشته باشد ما با زنان سالمندی مواجه هستیم که از توان مالی ضعیفی برخوردار هستند و در جامعه‌ای مثل ایران که عمده دارایی‌ها در اختیار مردان است، پدیده زنانه شدن سالمندی می‌تواند پیامدهای اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی را به‌دنبال داشته باشد. نکته دیگر که در جامعه ایران باید در نظر گرفت این است که ایران یک کشور توسعه‌یافته نیست و در صورتی که طی دهه‌های آینده شرایط اقتصادی ایران روند مطلوبی را طی نکند جامعه ایران توان رویارویی با مشکلات یک جمعیت سالمند را ندارد. چرا که برآورده شدن نیازهای قشر سالمند در گرو داشتن اقتصادی پویاست که بتواند زیرساخت‌های لازم را برای نیازهای درمانی، روانی و فیزیکیِ سالمندان فراهم کند.
ایرناپلاس: تجربه کشورهای دیگر در این زمینه چه می‌گوید؟ سیاست‌های جمعیتی کشورهای دیگر برای عبور از این وضعیت چگونه است؟
عبداللهی: همان‌طور که گفتم افزایش نرخ باروری یکی از مکانیسم‌های اثرگذار در کاهش جمعیت سالمندی است. اگر سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی سایر کشورها را دنبال کنیم متوجه خواهیم شد که در کشورهای توسعه‌یافته، به‌ویژه کشورهایی که نرخ باروری در آن‌ها کاهش چشمگیری داشته است، سیاست‌های تشویقی و رفاهی قابل توجهی برای خانواده‌ها در نظر گرفته می‌شود تا بستر لازم را برای افزایش میزان فرزندآوری در خانواده‌ها فراهم کنند. همچنین ما شاهدیم که برخی از کشورهای توسعه‌یافته با اجرای سیاست‌های مهاجرپذیری تلاش می‌کنند ساختار جمعیتی خود را ترمیم کنند.
احتمال افزایش نرخ باروری ایران در دهه آینده، پایین است
ایرناپلاس: چه راه‌حل‌هایی برای برون‌رفت از این شرایط تا ۳۰ سال آینده و یا بیشتر از آن پیشنهاد می‌کنید؟
عبداللهی: اگر چه نتایج مطالعات صورت گرفته در ایران نشان می‌دهد که در صورت بهبود شرایط اقتصادی کشور و افزایش توان مالی خانواده‌های ایرانی، میزان قابل توجهی از زوجین ایرانی تمایل به داشتن بیشتر از دو فرزند دارند، ولی اگر بخواهیم واقع‌بینانه به موضوع نگاه کنیم، باید گفت تغییرات ارزشی و فرهنگی در جامعه ایران به گونه‌ای است که بسیاری از خانواده‌ها حاضر نیستند تعداد فرزندان خود را افزایش دهند و به نظر می‌رسد احتمال افزایش نرخ باروری در ایران، دست کم طی یک دهه آینده، پایین است. با وجود این می‌توان با فراهم کردن شرایط ازدواج برای جوانان به افزایش نرخ باروری کمک کرد.
موضوع دیگر نحوه تعامل نسل‌های آینده با قشر سالمند است. در کشورهای توسعه‌یافته شاهد آن هستیم که نحوه برخورد و تعامل با سالمندان در سنین پایین به کودکان آموزش داده می‌شود. این موضوع باید در دستور کار نهادهایی مثل وزارت آموزش و پرورش قرار گیرد. از سوی دیگر آموزش مهارت‌های لازم به سالمندان و تقویت توانمندی‌های آن‌ها می‌تواند به طی نمودن دوران سالمندی با حداقل مشکلات و آسیب‌ها کمک کند.
جامعه ما باید این آمادگی را داشته باشد که طی دهه‌های آینده حمایت‌های عاطفی و اجتماعی را نسبت به سالمندان افزایش دهد. دولت‌ها نیز موظفند منابع مالی لازم را برای برخورداری ایران از سالمندانی سالم در نظر بگیرد.