دانش‌آموزان در گذشته بیشتر شعر حفظ می‌کردند و این محفوظات تا دوران پیری برایشان می‌ماند. هر کسی که چند سال درس خوانده بود، شعر یا ابیاتی از حافظ و سعدی و فردوسی در ذهن داشت و به آن افتخار می‌کرد. اما این روزها هم تعداد اشعار فاخر در کتب درسی کمتر شده و هم تمایل دانش‌آموزان به حفظ آنها از بین رفته است.
در کنار این، تغییر در اشعار کتب درسی هم بحث مهمی است. کم شدن اشعار بزرگان شعر و ادب این سرزمین به بهانه سختی زبان و سنگینی متون کهن، بنا بر تصمیم مؤلفان و برنامه‌ریزان هم از اتفاقاتی است که باید بیشتر در آن تأمل کرد. سیداکبر میرجعفری کارشناس دفتر تالیف و برنامه‌ریزی کتب درسی درباره ویژگی اشعار کتب درسی برای دانش‌آموزان به خصوص دانش‌آموزان مقطع ابتدایی، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: انتخاب شعر برای کتب درسی معیارهایی دارد که این معیارها تا حدودی فراتر از آن است که ما بیرون از فضای کتب درسی، دنبال شعر خوب می‌گردیم. اولین نکته‌ای که مطرح می‌شود این است که کتاب‌های درسی بر مبنای برنامه‌ای نوشته می‌شوند. یعنی شعر انتخابی علاوه بر اینکه باید شعر خوب و از شاعر نامداری باشد؛ باید با آن برنامه‌ای که برای کتب درسی تنظیم شده، هم‌خوان باشد. بدون لحاظ این موارد تقریبا انتخاب شعر برای کتب درسی غیر ممکن است.
وی در پاسخ به این پرسش که برخی اشعار فاخر به بهانه سنگین بودن برای بچه‌ها حذف شده، آیا شما این اشعار را سنگین می‌دانید یا خیر؟ عنوان کرد: فکر می‌کنم راجع به این نوع اشعار باید موردی صحبت کرد. اما به صورت کلی چنین حرفی معنایش این است که کتب درسی از اشعار فاخر خالی شده در حالی که چنین کاری صحیح نیست. یک نکته کلی وجود دارد و اینکه در این سال‌ها رویکرد آموزشی ما تا حدودی عمومی‌تر شده است. به عبارت دیگر کتاب‌های درسی به سمتی پیش می‌روند که ما درصد فراگیرانمان بیشتر از گذشته باشد و به همین دلیل است که در این سال‌ها کمتر می‌بینید کسی با مردودی یا حتی تجدیدی مجبور شود شهریور امتحان بدهد. در حالی که دهه شصت یا هفتاد چنین موضوعی را به وفور داشتیم. در حال حاضر وقتی آموزش به این سمت می‌رود که ما مردودی نداشته باشیم، طبیعتا متن‌هایی انتخاب می‌شوند که اکثریت دانش‌آموزان از فهم آن برآیند و نمره قبولی بگیرند. این مسئله به صورت طبیعی شاید در انتخاب شعر هم تأثیر بگذارد.
این کارشناس در ادامه افزود: البته خیلی اوقات سعی می‌کنیم نوع ارزشیابی از متن انتخابی را تغییر دهیم. یعنی به جای اینکه بچه‌ها را از شعر فردوسی و حافظ محروم کنیم، ارزشیابی این دست اشعار را از آن شکل سنتی که بوده و باعث می‌شده دانش‌آموزان از آن نمره نگیرند را تغییر دهیم. در واقع آموزش را به سمتی ببریم که در عین حال که بچه‌ها با اشعار بزرگان آشنا می‌شوند در موضوع نمره و ارزشیابی دچار مشکل نشوند.
همه چیز به برنامه درسی مربوط می‌شود
نویسنده کتاب «ریحانهایی که مادرم دوست داشت»، درباره چگونگی اشعار دوران دبستان گفت: در این هیچ تردیدی نیست که می‌توان برنامه‌های کتب درسی یا حتی رویکرد انتخاب متن برای انتخاب درس را تغییر داد و بر مبنای آن اشعار بهتری را وارد کتب درسی کرد. یعنی ما باید راه‌های دیگری را انتخاب کنیم و ببینیم کدام راه بهتر می‌تواند متن پسندیده‌تر و محکم‌تری را وارد کتب درسی کند، این به برنامه درسی مربوط می‌شود، اما شاید این برنامه فعلی که داریم ظرفیتش بیش از این نباشد. کسانی که برای کتاب درسی متن انتخاب می‌کنند، شاید بگویند بر مبنای این برنامه درسی، ما تنها این متن را می‌توانستیم انتخاب کنیم. گرچه شاید همین برنامه درسی دست عده‌ای دیگر بود، متن‌های دیگری را انتخاب می‌کردند. به هر حال برنامه در انتخاب شعر و متن تأثیر به‌سزایی دارد.
اشعار در حافظه دانش‌آموزان گذشته باقی می‌ماند
میرجعفری در پاسخ به این پرسش که آیا اشعار کتب درسی جدید در ذهن دانش‌آموزان می‌نشینند و این‌ها می‌توانند مثل گذشته شعر را از حفظ داشته باشند، گفت: اگر یک مقدار به عقب بازگردیم متوجه می‌شویم مثلا در ۵۰ سال گذشته کتاب درسی تنها رسانه‌ای بود که بچه‌ها را با یک متن مکتوب آشنا می‌کرد و به تبع آن شعر و داستانی که در کتاب‌ها بود راحت‌تر در ذهن بچه‌ها حک می‌شد. اما الان کتب درسی رسانه برتر ما نیست. رسانه‌های دیگری هم اعم از صداوسیما، ویدئو، رسانه‌های تصویری، فضای مجازی و ... داریم که منحصر به فرد بودن کتب درسی را دچار خدشه می‌کنند. اگر فکر می‌کنید در گذشته شعری در کتاب درسی منتشر می‌شد و در حافظه مخاطبان و دانش‌آموزان آن دوران می‌ماند، ولی الان خیلی نمی‌ماند یک بخشش به این مسئله برمی‌گردد.
کارکرد رسانه‌ای کتب درسی کمتر شده
«البته نمی‌گویم همه این مسائل به این برمی‌گردد که رسانه‌ها باعث کمرنگ‌شدن تأثیر شعرها هستند. اما باید به این نکته هم توجه کنیم که کارکرد رسانه‌ای کتاب‌های درسی نسبت به گذشته کمتر شده و این هم یک امر طبیعی است. به همین دلیل شعر یا هر متنی که در کتاب درسی می‌آید، مانند گذشته نمی‌تواند جایگاهی در حافظه مخاطبش داشته باشد.»
جای خالی برخی شاعران
این کارشناس برنامه‌ریزی کتب درسی درباره نبود دلیل غیبت اشعار برخی شاعران در کتاب‌های درسی تصریح کرد: یک بخش از این مسئله به سیاست‌های کلی فرهنگی ما برمی‌گردد. مسئله‌ای به اسم ممیزی در وزارت ارشاد داریم که به تبع آن بخشی از متن‌ها دچار همین ممیزی می‌شوند. آموزش و پرورش هم به همان شکل معیارهایی دارد؛ یعنی ممیزی‌هایی دارد که این ممیزی‌ها شاید شامل برخی از افراد بشود. البته گاهی اوقات این‌ها به مرور زمان تغییر می‌کنند. مثلا شاید در دهه شصت اسمی از اخوان ثالث در کتب درسی نبود، یا نام برخی از نویسندگانی که بعدها و در دهه هفتاد اسمشان در کتاب‌های درسی دیده شد، را نمی‌دیدیم اما به دلیل تغییر فضا ما توانستیم از متن‌های این نویسندگان و شاعران استفاده کنیم. البته فضای فرهنگی کلی کشور هم به همین شکل است. اما آموزش و پرورش به نسبت فضای کلی جامعه شاید یک مقدار دیرتر واکنش نشان می‌دهد که تا حدودی هم طبیعی است. به هر حال آموزش و پرورش قرار است برای کل مملکت متن تولید کند. این خیلی متفاوت است با کتابی که چاپ می‌شود و با تیراژ سه هزار و یا هزار، مخاطب محدودی دارد که معلوم نیست آن را بخرد یا نه. به همین دلیل این حساسیت‌ها در انتخاب متن وجود دارد.
گفت‌وگو از هنگامه ملکی
نظر شما