نبود استراتژی اقتصادی و صنعتی باعث شده برخی از مزیت‌های نسبی کشور در حوزه‌های مختلف، مغفول واقع شود. حوزه نفت، گاز و پتروشیمی نیز یکی از این موارد است که از قضا کشورمان ظرفیت‌ها و استعدادهای زیادی در آن دارد؛ ظرفیت‌هایی که گاهی به‌علت تدوین نشدن نقشه راه منسجم، آن‌طور که باید بروز و ظهور نیافته است.
ایرناپلاس در این رابطه با سید شمس‌الدین موسوی چاشمی، مدیرعامل شرکت پایندان و تحلیلگر مسائل اقتصاد انرژی گفت‌وگو کرده است. وی دکترای مدیریت استراتژیک دارد.
تأکید موسوی بر لزوم شناختن فرصت‌ها و تهدیدهای پیش رو است. وی در عین حال معتقد است باید با گسترش صنایع پایین‌دستی پتروشیمی، بکوشیم ارزش افزوده بالاتری ایجاد کرده و عواید بیشتری برای کشور به دست آوریم.
موسوی در این رابطه به ایرناپلاس می‌گوید: سیاست تکمیل زنجیره ارزش افزوده، علاوه بر تأمین نیازهای داخلی و حداکثرسازی سود اقتصادی، باعث ایجاد اشتغال و بهبود فضای کسب‌وکار می‌شود. در اسناد بالادستی کشور به‌ویژه سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ و برنامه‌های پنج‌ساله توسعه و سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی نیز بر این رویکرد تأکید شده است. با این وجود، متأسفانه چندان به اجرای صحیح و به‌موقع این سیاست‌ها توجه نشده است.
اقتصاد مقاومتی و تأکید بر تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت
وی در ادامه می‌افزاید: ارتباط تکمیل زنجیره ارزش افزوده در نفت و گاز برای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی، در برخی از بندهای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی نمایانتر بوده است. برای نمونه در بند ۱۳، مقابله با ضربهپذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق افزایش صادرات پتروشیمی مورد تأکید واقع شده است. همچنین در بند ۱۵، افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه از جمله محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی مد نظر بوده است.
به گفته موسوی در بند ۱۰ نیز، حمایت همه جانبه از صادرات کالاها و خدمات به‌تناسب ارزش افزوده و با خالص ارزآوری مثبت از روش‌های مختلف تصریح شده، از جمله تسهیل مقررات و گسترش مشوقها، گسترش خدمات تجاری و ترانزیت و زیرساختها، برنامه‌ریزی تولید ملی متناسب با نیازهای صادراتی، شکلدهی بازارهای جدید و تنوع بخشی پیوندهای اقتصادی به‌ویژه با کشورهای منطقه و همچنین ایجاد ثبات رویه و مقررات در مورد صادرات با هدف گسترش پایدار سهم ایران در بازارهای هدف.
بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی منطقه می‌شویم؟
وی درباره سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ نیز اظهار می‌کند: در این سند، دستیابی به جایگاه اول منطقه به لحاظ ظرفیت پالایشی برای ایجاد بالاترین ارزش افزوده از منابع هیدروکربوری و دستیابی به جایگاه اول منطقه از لحاظ ارزش تولید مواد و کالاهای پتروشیمی به‌منظور ایجاد بالاترین ارزش افزوده از منابع هیدروکربوری مطرح شده است.
موسوی تصریح می‌کند: هم‌اکنون ظرفیت پالایشی نفت کشور اندکی بیش از دو میلیون بشکه نفت و میعانات گازی روزانه و ظرفیت اسمی مجتمع‌های پتروشیمی کشور حدود ۶۲ میلیون تن در سال است که با تحقق سند چشم‌انداز و سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، فاصله زیادی وجود دارد.
تأمین نیازهای داخلی، اولویت طرح‌های توسعه‌ای باشد
این کارشناس حوزه نفت بر ضرورت توسعه کمی و کیفی صنعت پایین‌دستی نفت و گاز کشور تأکید کرده و می‌گوید: برای رسیدن به این اهداف نیاز است ظرفیت پالایشی کشور به حدود دو-سه میلیون بشکه نفت خام و ۱۸۰ میلیون تن تولید محصولات پتروشیمی برسد. بدیهی است کلیه طرح‌های توسعه‌ای باید مبتنی بر اولویت تأمین نیازهای داخلی، حداکثرسازی زنجیره ارزش و جلوگیری از خام فروشی محصولات و سپس صادرات مازاد تولیدات باشد.
وی علاوه بر چالش‌های کمی، مسائل کیفی را نیز مهم برمی‌شمرد: در بخش چالش‌های کیفی محصولات صنایع پایین‌دستی نفت و گاز، لازم است هر بخش را جداگانه ببینیم. در رابطه با محصولات پالایشگاهی، اغلب این محصولات از کمترین کیفیت فرآورده‌ها برخوردارند؛ به‌نوعی که حدود ۳۰ درصد از خوراک ورودی به پالایشگاه‌های کشور به نفت کوره و مواد کم‌ارزش‌تر از نفت خام تبدیل می‌شود.
از دو میلیون و ۱۵۰ هزار بشکه ظرفیت پالایشی نفت و میعانات گازی، روزانه بیش از ۴۰۰ هزار بشکه آن به نفت کوره تبدیل می‌شود که از قیمت کمتری نسبت به هر بشکه نفت خام برخوردار است.
موسوی در این رابطه می‌افزاید: از مجموع دو میلیون و ۱۵۰ هزار بشکه ظرفیت پالایشی نفت و میعانات گازی، روزانه بیش از ۴۰۰ هزار بشکه آن به نفت کوره تبدیل می‌شود که از قیمت کمتری نسبت به هر بشکه نفت خام برخوردار است. حتی سایر محصولات تولیدی پالایشگاه‌ها مانند بنزین که در بازارها، ارزش بیشتری نسبت به نفت خام دارند، از کیفیت مطلوبی برخوردار نبوده و با استانداردهای سطح پایینی عرضه می‌شوند.
فناوری قدیمی، بلای جان پالایشگاه‌های کشور
وی علت این مسئله را پایین بودن شاخص پیچیدگی و سطح فناوری مورد استفاده در پالایشگاه‌های کشور دانسته و می‌گوید: از مجموع ۹ پالایشگاه کشور، هفت پالایشگاه عمر بیشتر از ۴۰ سال دارند و فناوری و طراحی بنیادین آنها بسیار قدیمی است. روند توسعه ظرفیت پالایشی کشور در دو دهه اخیر بسیار کند بوده، به‌گونه‌ای که آخرین پالایشگاه نفت ایران، ۲۰ سال پیش در بندرعباس به بهره‌برداری رسیده است.
مزایای پتروشیمی کشور را دریابیم
این کارشناس حوزه نفت درباره محصولات پتروشیمی نیز اظهار می‌کند: صنعت پتروشیمی کشور سابقه‌ای بیش از ۵۲ سال دارد و به‌دلیل داشتن مزیت نسبی در وجود منابع سرشار نفت و گاز، خوراک ارزان، دسترسی به آب‌های بین‌المللی، نیروی انسانی و توان داخلی بالا، فرصتی بی‌نظیر را برای کشور ایجاد کرده است.
تولیدات پتروشیمی ما ارزش افزوده اندکی دارد
وی تصریح می‌کند: صنعت پتروشیمی مشتمل بر سه بخش بالادستی (مواد پایه و شیمیایی)، میان‌دستی و صنعت پایین‌دستی (صنایع تکمیلی) است که بخش اعظم تولیدات پتروشیمی ایران مربوط به محصولات دارای ارزش افزوده کمتر نسبت به سایر محصولات پتروشیمی است.
قیمت هر تن کالای صادراتی برابر ۳۷۸ دلار و قیمت هر تن کالای وارداتی ۱۳۳۰ دلار بوده است.
موسوی یکی از آسیب‌های این حوزه را پایین‌تر بودن ارزش کالاهای صادراتی نسبت به کالاهای وارداتی دانسته و می‌افزاید: مطابق آمار گمرک کشور، قیمت هر تن کالای صادراتی برابر ۳۷۸ دلار و قیمت هر تن کالای وارداتی ۱۳۳۰ دلار بوده است. به‌عبارت دیگر، زنجیره ارزش افزوده و تولید محصولات نهایی و نزدیک به بازار مصرف در کشور مغفول مانده و موجب شده تا بخش عظیمی از کالاهای اولیه و واسطه، صادر و کالاهای نهایی وارد شود؛ در حالی که بیشترین سودآوری، در بخش‌های پایین‌دستی صنایع، به‌ویژه کالاهای مصرفی است.
خام‌فروشی در صنعت پتروشیمی
وی در همین رابطه اظهار می‌کند: اغلب محصولات صادراتی در بخش پتروشیمی، تولیدات مواد پایه‌ای بوده؛ یعنی علاوه بر واردات محصولات دارای ارزش افزوده بیشتر، آنچه صنعت پتروشیمی کشور صادر نموده، به‌دلیل پایه‌ای بودن محصولات، دارای ارزش افزوده کمتری بوده است. این یعنی در صنعت پتروشیمی کشور نیز نوعی خام‌فروشی صورت می‌گیرد.
این کارشناس حوزه نفت پیشنهاد می‌دهد: محصولات پایه‌ای پتروشیمی‌ها را به‌عنوان خوراک مجتمع‌های میان‌دستی و پایین‌دستی که به بازار مصرف‌کننده نزدیک‌تر بوده و ارزش افزوده بالایی دارند، وارد نموده و از این طریق، ارزش افزوده بیشتری از محصولات پتروشیمی به دست آوریم. مضافاً اینکه کشور از واردات محصولات نهایی و باارزش‌تر بی‌نیاز خواهد شد.
تولیدات مازاد و ظرفیت‌هایی که اشباع است
وی یادآوری می‌کند: بیشترین حجم محصولات تولیدی و طرح‌های توسعه‌ای پتروشیمی کشور به واحدهایی همچون متانول، اوره و آمونیاک اختصاص دارد، در حالی که اشباع بودن بازار داخل و منطقه حاکی از چشم‌انداز منفی توسعه این مجتمع‌هاست. به‌عنوان مثال، نیاز داخلی متانول سالانه ۲۴۰ هزار تن بوده، در حالی که پنج میلیون تن ظرفیت تولید متانول در کشور وجود دارد و ایجاد ظرفیت ۱۹ میلیون تن متانول نیز در دست ساخت است تا ظرفیت متانول کشور به ۲۴ میلیون تن ارتقا یابد.
نیاز داخلی متانول سالانه ۲۴۰ هزار تن بوده، در حالی که پنج میلیون تن ظرفیت تولید متانول در کشور وجود دارد.
موسوی بیان می‌کند: تولید سایر محصولات پتروشیمی پایه نیز تقریباً به همین منوال صورت می‌گیرد. به‌طور مثال، برای تولید اوره حدود ۵.۵ میلیون تن و آمونیاک نیز ۴.۵ میلیون تن ظرفیت وجود دارد و برای ساخت مجتمع‌های مختلف نیز برنامه‌ریزی شده است. در مجموع، توسعه کمی صنعت پتروشیمی کشور مستلزم حداکثرسازی زنجیره ارزش افزوده از طریق احداث واحدهای مورد نیاز در بخش میان‌دستی و پایین‌دستی پتروشیمی است که مبتنی بر چشم‌انداز مثبت مطالعات بازار باشد.
راهبردهای مناسب تکمیل زنجیره ارزش افزوده
وی تأکید می‌کند: راهبردها را باید به‌صورتی تدوین کرد که در راستای کاهش و حذف تدریجی خام‌فروشی منابع نفت و گاز باشد. برای این کار باید آسیب‌شناسی لازم جهت رفع خلأهای قانونی در حوزه یاد شده انجام شود. پس از آن لازم است اتخاذ تصمیم و تبیین سیاست‌های کلان وزارت نفت در زمینه توسعه زنجیره ارزش منابع نفت و گاز و اصلاح سیاست‌های مرتبط با توسعه بخش پالایش و پتروشیمی به‌همراه تعریف و تبیین فرصت‌های سرمایه‌گذاری در صنایع پالایش و پتروشیمی صورت گیرد.
این کارشناس حوزه نفت این‌طور ادامه می‌دهد: بر این اساس، می‌توان در یک برنامه چندساله صنعت پایین‌دستی کشور را به‌قدری توسعه داد که علاوه بر تأمین نیازهای داخل در شرایط مختلف، به بازارهای منطقه‌ای، آسیایی و جهانی ورود پیدا کنیم.
موسوی می‌افزاید: به‌منظور تدوین راهبردی مناسب و قوی برای توسعه صنعت پایین‌دستی نفت و گاز کشور و تکمیل زنجیره ارزش افزوده، لازم است تا شاخص‌ها و پارامترهایی در اولویت هدف‌گذاری قرار گیرد، از جمله حداکثرسازی زنجیره ارزش افزوده اقتصادی، بهبود کیفیت محصولات و فرآورده‌های تولیدی، تأمین داخلی نیازهای فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی، حرکت در راستای کاهش واردات بی‌رویه محصولاتی که در داخل قابل تأمین است، بسترسازی مناسب جهت توسعه صنایع تکمیلی و نزدیک به بازار نهایی مصرف، توجه به چشم‌انداز محصولات تولیدی و پیشگیری از احداث مجتمع‌های مازاد بر نیاز و افزایش ارزش اقتصادی محصولات و فرآورده‌های صادراتی.
بیم و امید تکمیل زنجیره ارزش افزوده
وی با اشاره به اینکه در توسعه و تکمیل زنجیره ارزش افزوده، فرصت‌ها و تهدیدهای مختلفی وجود دارد، تأکید می‌کند: شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای فعلی پیش روی صنعت نفت، گامی مهم در جهت تدوین نقشه‌ای جامع برای صنایع نفت و گاز کشور است.
موسوی فرصت‌های این حوزه را این‌گونه برمی‌شمرد: احتیاج روزافزون بازارهای جهانی به منابع و فرآورده‌های هیدروکربوری، عضویت ایران در اوپک، موقعیت جغرافیایی ایران، پیدایش قطب‌های جدید قدرت اقتصادی در جهان شامل چهار کشور برزیل، روسیه، هند و چین (BRIC)، دسترسی بیشتر شرکت‌های کوچک و نیز شرکت‌های نفتی دولتی به سرمایه خارجی در اثر توسعه بازارهای مالی جهانی، ورود بازیگران جدید برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت در پی توسعه بازار جهانی سرمایه.
وی البته بر لزوم توجه به تهدیدهای این حوزه نیز تأکید کرده و در این زمینه می‌افزاید: اعمال تحریم و فشارهای بین‌المللی اقتصادی، عدم حضور گسترده سرمایه‌گذاران خارجی در بازار ایران به دلیل فشارهای سیاسی بین‌المللی، تسلط کشورهای صنعتی و شرکت‌های فراملیتی بر فناوری نوین تولید نفت و گاز، محدودیت بازارهای مالی بین‌المللی برای تأمین سرمایه، محدودیت رو به افزایش تأمین منابع سرمایه‌گذاری از محل بودجه عمومی کشور در بخش‌های اقتصادی از جمله صنعت نفت.
تأمین نیاز داخلی محصولات پالایشگاهی و پتروشیمی اولویت باشد
موسوی معتقد است: در اولویت‌بندی و اجرای سیاست‌های زنجیره ارزش افزوده، در وهله اول باید نیاز کشور برای تأمین تقاضای داخلی محصولات پالایشگاهی و همچنین محصولات پتروشیمی تأمین شود. همچنین برای صادرات و رقابت در سایر کشورها، اولویت صادرات به بازارها و کشورهای منطقه باید مد نظر قرار گیرد.
وی پیشنهاد می‌دهد که برخی موارد به‌عنوان راهبردهای توسعه صنعت تکمیلی نفت و گاز مد نظر قرار گیرد، از جمله: تکمیل زنجیره ارزش افزوده در بخش پالایشگاهی، تأمین نیاز داخل به فرآورده‌های پالایشی و در رأس آنها بنزین و گازوئیل و سپس صادرات فرآورده‌های نفتی و همچنین تکمیل زنجیره ارزش افزوده در بخش پتروشیمی، تأمین تقاضای داخلی محصولات با رویکرد هزینه فرصت محصولات تولیدی و همچنین توجه بیشتر به توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی. باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنیم که ایران دیگر یک خام‌فروش محصولات پتروشیمی نباشد که صرفاً محصولات پتروشیمی بالادستی خود را عرضه کند.
موسوی همچنین به تکمیل یکپارچه صنعت پایین‌دستی (مدل پتروپالایشگاهی-Petro Refinery) اشاره کرده و در این مورد می‌گوید: با تغییر چارچوب حاکم بر طراحی پالایشگاه‌های جهان در سال‌های اخیر، بسیاری از مجموعه‌های پالایشی کنونی با فرض افزایش تولید خوراک پتروشیمی‌ها احداث شده است. در طراحی آنها، هدف افزایش میزان تولید فرآورده‌هایی است که به‌عنوان خوراک پتروشیمی پایین‌دست استفاده می‌شود. در این استراتژی سعی بر این است که مدل یکپارچه صنعت پالایشگاهی و پتروشیمی ایجاد شده و از این گذر علاوه بر کاهش هزینه‌های توسعه، سودآوری بیشتری نیز حاصل شود.
گفت‌وگو از حامد حیدری
نظر شما