زلزله خاموشی به نام شوری

میزگرد چالش‌های مدیریت آب‌های زیرزمینی به همت اندیشكده تدبیر آب با حضور انوش نوری اسفندیاری، عضو شورای سیاستگذاری اندیشكده تدبیر آب، عباسقلی جهانی، كارشناس مدیریت آب، كامران داوری، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد و نعمت‌الله دهبندی، رئیس گروه تلفیق و بیلان شركت مدیریت منابع آب ایران و به میزبانی ایرناپلاس برگزار شد.

كارشناسان حاضر در این نشست متفق‌القول بر این عقیده‌اند كه وضعیت منابع آب زیرزمینی به‌شدت نگران كننده و بحرانی است و تا زمانی كه همه اركان نظام، به یك باور برای نجات كشور نرسند، اقدامات و برنامه‌ها هیچ راهی از پیش نخواهد برد.

بخش سوم و پایانی این نشست را در ادامه می‌خوانید:

انوش نوری اسفندیاری: در مورد ساز و كارهایی كه ما برای اجرای برنامه‌ها می‌توانیم داشته باشیم، یك ساز و كار وجود دارد كه همه با آن آشنا هستیم و آن هم نظام اداری است كه از دستور و بخشنامه و سلسله مراتب استفاده می‌كند. ما اگر ساختار نظام تعادل بخشی را نگاه كنیم می‌بینیم كه عمدتاً پر از این نوع تفكر است، بدون نقد اساسی این موضوع كه چرا در 50 ساله اخیر این اقدامات ناموفق بوده است.

سازوكارهای دیگر ساز و كارهای اقتصادی هستند كه درواقع با توجه به انگیزه‌های اقتصادی بهره‌برداران و ذی‌نفعان طراحی شده و موردتوجه قرار می‌گیرند كه بخشی از آن به سازوكارهای بازار محور برمی‌گردد. مانند تعرفه‌گذاری یا اختصاص وام‌هایی كه سهل‌الوصول و مشوق باشد كه در این مورد یا كم‌كاری شده یا حتی معكوس عمل شده است. برای مثال ساز و كارهایی كه برای تغییر روش‌های آبیاری در نظر گرفته‌اند وام‌های ارزانی را در اختیار افراد قرار می‌دهند و فكر می‌كنند تأثیر مهمی می‌گذارد. البته ممكن است روی كارایی آب اثر بگذارد، اما در مورد برداشت آب از سفره، تأثیرات معكوس گذاشته و ضد آن عمل كرده‌ است.

**نباید گذشته را نفرین كنیم و از خود برانیم

سازوكار سوم، درواقع مشاركت،‌ هماهنگی، همدلی و همگامی است. به دلیل اینكه منابع آب زیرزمینی یك منبع آب استراتژیك است و باید آن را حفظ كرد كه در این مورد ما مشكل داریم.

رویكرد مهمی كه در این زمینه وجود دارد این است كه ما نباید گذشته را نفرین كنیم و آن را از خود برانیم، بلكه باید نگاه واقع‌بینانه به آن داشته باشیم. اگر ظرفیت‌هایی ایجاد شده، آن ظرفیت‌ها را موردتوجه قرار دهیم و سعی كنیم نقایص را برطرف كنیم. بنابراین این شایسته نظام نخبگی ما نیست كه كلاً همه چیز را منكر شود و بكوبد و از نو بسازد یا نقدهای بدون شناسنامه داشته باشد. یعنی عده‌ای فكر كنند از كره دیگری آمده‌اند و مسائلی را می‌بینند كه دیگران نمی‌بینند. به بدیهیات توجه می‌كنند، اما راه‌حل‌هایی كه می‌دهند آسمانی است كه قابلیت اجرا ندارد. در حالی كه باید به داشته‌هایمان توجه كنیم و با نقد واقع‌بینانه و منصفانه، نواقص داشته‌هایمان را برطرف كنیم و راه‌حل‌ها را با توجه به عدد و رقم موردتوجه قرار دهیم.

**دچار تضاد در مأموریت‌ها هستیم

نعمت‌الله دهبندی: واقعیت این است كه هم در مورد آب سطحی و هم آب زیرزمینی، بیش از ظرفیت‌ها ( چه به‌صورت مجاز و چه غیرمجاز) بهره‌برداری می‌كنیم.

اگر بخواهیم برداشت‌ها را كم كنیم، تعدادی افراد بیكار می‌شوند و شغلشان را از دست می‌دهند. از سوی دیگر، در عرصه سیاستگذاری كشور، ما به دنبال امنیت غذایی و افزایش جمعیت هستیم. این‌ها با یكدیگر در تضاد است. ما نمی‌توانیم از یك سو به وزارت نیرو انتقاد كنیم چرا جلوی برداشت آب را نمی‌گیرد و آن را كم نمی‌كنید، اما از آن طرف به وزارت جهاد مأموریت بدهیم تولیدات كشاورزی را افزایش دهد.

تولید بیشتر یعنی مصرف آب بیشتر و با این سطح تكنولوژی كه در كشور ماست برای تولید بیشتر حتماً مصرف آب افزایش پیدا می‌كند.

در حالی كه برای اصلاح، همه اركان باید به این نتیجه برسند كه ما در همه موارد از مصرف آب تا ظرفیت‌های زیستی بیش از ظرفیت بهره‌برداری كرده‌ایم و از حالا مسیر را تغییر دهیم و روی تجارت، صنعت و توریسم سرمایه‌گذاری كنیم. در غیر این صورت تحت هیچ شرایطی برداشت آب كشاورزی ما كم نخواهد شد.

بنابراین ناچاریم با اجماع همه اركان نظام، به این باور برسیم، به موازات اینكه می‌گوییم برداشت‌ها را كم كنیم، جایگزین‌هایی را هم برای آن بسازیم و همه مسئولیت‌ها را بر عهده وزارت نیرو نگذاریم. برای مثال، تأمین اشتغال برای كشاورزی كه به خاطر كاهش مصرف آب بیكار می‌شود بر عهده این وزارتخانه نیست.

**در 50 سال آینده با چه مسائلی رو‌به‌رو هستیم؟

كامران داوری: ما نیازمند یك برنامه راهبردی به‌مثابه برنامه تحول هستیم كه فرابخشی و با مشاركت مردم است. این برنامه با افقی 15 تا 35 سال باید نوشته شود كه می‌تواند برای خیلی از مناطق كارگشا باشد.

اجازه بدهید یادآوری كنم كه ما در 50 سال آینده با چه مسائلی رو‌به‌رو هستیم و بنابراین در برنامه‌ها باید چشم‌انداز آینده را نیز در نظر گرفت. نخست اینكه جمعیت ما در حال افزایش است، بنابراین ما باید جمعیت را كنترل یا حداقل توزیع آن را كنترل كنیم.

دوم با گرمایش جهانی روبه‌رو هستیم و تقریباً اگر برنامه‌های بین‌المللی شكست بخورد كه تا اینجا نقداً شكست خورده است، احتمالاً هر دهه با یك درجه افزایش دما روبه‌رو خواهیم بود و این افزایش دما به معنای كاهش آب تجدیدپذیر خواهد بود. در برآوردی كه ما در استان خراسان داشتیم طی 20 سال با دو درجه افزایش دما، 15 درصد آب زیرزمینی موجود كاهش پیدا می‌كند.

نكته بعد، رشد فناوری‌هاست كه در دنیا به‌شدت در حال رشد است كه ما در ایران از این حوزه غفلت كرده‌ایم در حالی كه بسیار در حوزه بومی باید به آن توجه كنیم.

**باید برای شغل‌هایی جایگزینِ كشاورزی اقدام كنیم

نعمت‌الله دهنوی: در برنامه‌ریزی كلان كشور ما باید تكیه‌مان به كشاورزی را كم كنیم و برای شغل‌های جایگزین فكر كنیم.

اما با شیوه كنونی نه‌تنها طرح تعادل بخشی و نه هیچ طرح دیگری در بخش منابع آب و منابع طبیعی موفق نخواهد شد.

اسفندیاری در واكنش به اظهارات دهنوی گفت: پس در اینجا صورت‌مسئله مشخص نیست. باید موضوع را به مسئله‌ای عامه‌فهم تبدیل كرد. بنابراین ما باید آن را به برنامه توسعه تبدیل كنیم. مشكل ما این است كه برنامه توسعه متناسب با این حجم را نداریم و این می‌شود صورت‌مسئله.

**نیازمند یك ریاضت آبی هستیم

عباسقلی جهانی: به اعتقاد من با توجه به‌اضافه برداشتی كه ما به منابع آب زیرزمینی تحمیل كرده‌ایم و در حال حاضر هم بارگذاری خارج از عرف را روی آب‌های سطحی انجام می‌دهیم. در كنار اصلاح برنامه‌های توسعه و نگاه مجدد بازبینی به برنامه‌های توسعه در مدیریت بخش آب، ما نیازمند یك ریاضت آبی هستیم.

نمی‌توانیم با همان شرایط گذشته همان مقدار كار برداشت را ادامه دهیم و از آن طرف منتظر كاهش مصرف باشیم، اما تغییر جهت توسعه از كشاورزی به صنعت و خدمات كار آسانی نیست، ولی در كنار همه این‌ها من معتقدم نیازمند ریاضت آبی هستیم. اما مهم این است چگونه آن را مدیریت كنیم كه حداقل آسیب به اقشار آسیب‌پذیر كمتر وارد شود، این هنر مدیریت و مقابله با بحران است.

من معتقدم برای این رویكرد جدید، نیازمند حركت‌های بنیادی هستیم كه یكی از اصلی‌ترین آن مربوط به شیوه حكمرانی ما و مسئله توزیع قدرت در جامعه می‌شود كه باید برای آن اندیشه و فكر بلندمدت داشته باشیم و برای آن دوران گذار تعریف كنیم. باید زیرساخت‌ها، مقدمات و برنامه‌هایی را تعریف كنیم تا برای دوران اصلاحات به معنی تحقق پایداری باشیم.

**بیش از 10 ماه است جلسات كمیته حفاظت تعادل بخشی تشكیل نمی‌شود

دهبندی: گفته‌های آقای جهانی صحیح است. ما در حال حاضر با وجود تبلیغاتی كه روی طرح تعادل بخشی شده، می‌بینیم جهت‌گیری كلی نظام این نیست. ما همچنان در حال افزایش سطح زیركشت آبی هستیم و این روند حتی كند هم نشده است.

متأسفانه رویه‌ای در كشور حاكم است كه مدیری كه می‌آید هر آنچه مدیر قبلی ساخته، ویران می‌كند و متأسفانه آجر روی آجر بالا نمی‌رود. برای نمونه طرح تعادل بخشی، یك كمیته حفاظت دارد كه هر هفته تشكیل می‌شد و شركت‌های آب منطقه باید در آن حاضر شده و حساب پس می‌دادند اما اكنون 10-11 ماه می‌شود كه این جلسات اصلاً تشكیل نشده است. چون مدیریت‌ها تغییر و نگاه‌ها عوض شده و به‌جای اینكه اشكالات طرح را رفع كرده و آن را ارتقا داده و بهبود بخشیم، اصل كار را به دست فراموشی می‌سپاریم.

**شكافی بین ستاد و صف وجود دارد

اسفندیاری: اشاره شد كه تحولات باید شامل حكمرانی آب شود. شكل اصلی ما مشكل مناسبات انسانی است كه این مناسبات شامل رابطه بین دولت و جامعه مدنی و بخشی خصوصی است. ما در سطوح مختلف نیازمند بازنگری هستیم. در سطح كلان مسئله این است كه باید چه توسعه‌ای داشته باشیم كه با توانایی و ظرفیت‌های طبیعی، مناطق جغرافیایی و منابع آبی ما تناسب داشته باشد.

در سطوح میانی یعنی استان‌ها و حوضه‌های آبریز، شكافی بین ستاد و صف وجود دارد كه تا به حال عامل منفی بوده و نگذاشته اهداف برنامه اجرا شود. شكاف بدین معنا كه آنچه در سطح ملی برنامه‌ریزی می‌شود واقعیت‌های محلی را نمی‌بینند.

در حكمرانی محلی نیز این سیستم بعد از فروپاشی نظام ارباب رعیتی فرو پاشید و دچار یك هرج و مرج شد. به این صورت كه تعداد زیادی بهره‌بردار داریم و این وضعیت روزبه‌روز با اجرای قانون ارث و شرایط اقتصادی و بازاری كه ما داریم بدتر می‌شود كه این وضعیت نیازمند یك تحول است.

نظام مالكیت، بهره‌برداری منابع طبیعی و كشاورزی باید متحول شود. در حالی كه ما هیچ نشانه‌ای از تغییر در برنامه‌های وزارت كشاورزی نمی‌بینیم، در صورتی كه در گذشته بسیار روی آن حساس بودیم.

این تفكر كه اگر سرمایه‌گذاری‌های سنگینی در مورد منابع آب و خاك می‌شود به دنبال آن باید روی سازمان تولید هم فكر شود متأسفانه رها و به دست فراموشی سپرده شده است. و دلایل این رها شدن باید مشخص و آسیب‌شناسی شود.

**ای كاش بیلان آبی مبنای عزل و نصب مدیران بود

كامران داوری: من می‌خواهم در اینجا به یك مسئله مهم در مدیریت آب‌های زیرزمینی اشاره كنم و به این پرسش بپردازم كه نقش بیلان كجاست؟ بیلان ابزاری است برای ارزیابی منابع آب. چه خوب می‌شد اگر این بیلان سالانه حساب می‌شد و مدیرعامل آب منطقه‌ای بر اساس همین بیلان عزل و نصب یا ابقا می‌شدند.

مدیر باید در پایان سال گزارش بدهد كه به چه علت آب كمتر شده یا كیفیت آن كاهش یافته است تا بدانیم كجای كاریم و چه تصمیمی باید برای سال بعد بگیریم.

باید تأكید كنم یكی از معضلاتی كه كمتر به آن پرداخته شده، شوری آب است. شوری یك زلزله خاموش و وحشتناكی است كه تغییرات روند آن بسیار پیچیده و زما‌ن‌بر است.

طرحی كه یكی از دانشجویان من روی آن كار می‌كند و در مرحله مطالعاتی است پیشنهادی دارد مبنی بر اینكه در قیمت‌گذاری آب، مدلی مانند اپك به كار گرفته شود. یعنی وقتی سطح آب پایین می‌رود ، قیمت آب بالا برود و وقتی سطح آب بالا می‌رود، قیمت آن پایین برود كه مصرف را متعادل و برداشت‌ها را كنترل می‌كند.

تصور كنید در مشهد، طی 30 یا 40 سال، باران به كمتر از یك سوم تقلیل پیدا كند. چه خواهد شد؟ با این شیبی كه در حال حاضر با آن روبه‌رو هستیم، یا آب‌های زیرزمینی تمام است و اگر تمام هم نباشد تا 20 سال دیگر شوری آب زیرزمینی مشهد به متوسط بالای سه هزار می‌رسد، چه برسد به جاهای شور كه خدا می‌داند چه اتفاقی خواهد افتاد.

باید دانست كه شیرین كردن آب شور در درون سرزمین محال و بسیار هزینه‌بر است. در كنار دریا می‌شود چنین كاری كرد چون شوری را به دریا باز می‌گردانیم، اما در جایی مثل مشهد می‌خواهیم چه كنیم؟

مشكل اصلی ما در حوزه بیلان در چند حوزه است. در درجه اول بحث داده است. كارشناسان هم همواره گله دارند كه هزینه‌های كافی و لازم برای این كار صورت نمی‌گیرد. مادامی كه ما حوضه‌های آبی خود را نشناسیم و برای آن شناسنامه واحد تهیه نكنیم و ندادیم كجا و كدام محدوده را مورد سنجش قرار ندهیم، توفیق حاصل نخواهد شد. اینجاست كه مفهوم الكترونیكی كردن اطلاعات و استفاده از اپلیكیشن‌ها اهمیت می‌یابد.اگر سنجش داده، آسان و در دسترس برای همه باشد، آنگاه این داده مبنای یك سری شاخص از جمله بیلان خواهد بود.

**بدون داده نمی‌توان هیچ تصمیم درستی گرفت

مسئله بعدی ما، كند بودن سرعت محاسبات است كه دیجیتال كردن آن یكی از این راه‌حل‌هاست كه این كندی را برطرف می‌كند. اما با تمام این تفاسیر، مشكل حل نخواهد شد الا به اینكه قانون، اصلاح شود.

یك نكته دیگر، برگشت آب‌هاست. همان اشتباهاتی كه در مورد آب تحت‌فشار انجام دادیم، در حال حاضر اتفاقات جدیدی در حال رخ دادن است. برای سازگاری با كم‌آبی، به شهر می‌گویند، آب نمی‌دهیم، خودت جلو تلفات آب را بگیر. به این نكته توجه نمی‌كنند كه این كار خود، یك مصرف جدید است. داریم پساب را كه قرار بود برای تغذیه چاه‌ها زیرزمینی مورد استفاده قرار دهیم، مصرف می‌كنیم.

متأسفانه بین مصرف و برداشت، تمایز در ذهن بسیاری از متخصصان ما جانیفتاده كه چه اتفاق بزرگی می‌افتد، چون مفاهیم را به‌درستی درك نكرده‌ایم. نتیجه كه می‌خواهم بگیرم این است كه بدون داده نمی‌توان هیچ تصمیم درستی گرفت.

**چرا دولت در زمینه جمع‌آوری داده سرمایه‌گذاری نمی‌كند

عباسقلی جهانی: بیلان ابزاری است كه حسابداری ملی آب را محقق می‌كند. اما بحث بر سر این است كه در همه جای دنیا، جمع‌آوری آمار، اطلاعات و داده‌های پایه از وظایف حكومت و حاكمیت است. بنابراین سرمایه‌گذاری در این زمینه، ارزش افزوده فراوانی دارد.

سؤالی كه در اینجا مطرح می‌شود اینجاست كه با وجود این دو پارامتر مهم، چرا در این زمینه سرمایه‌گذاری انجام نمی‌گیرد؟ واقعیت این است كه متأسفانه در مورد سرمایه‌گذاری در این زمینه فوق‌العاده ضعیف هستیم، این ضعف چه از بعد تربیت سرمایه انسانی و چه از نظر ظرفیت‌های نهادی و چه از بعد نرم‌افزاری قابل مشاهده است.

به اعتقاد من باید این موارد را به‌عنوان یكی از اصلی‌ترین وظایف دولت و حكومت در نظر گرفته و روی آن توجه و سرمایه‌گذاری كرد.

داوری: در تأیید حرف‌های دوستان و برای نشان دادن اهمیت موضوع داده و اطلاعات، پیشنهاد می‌كنم نامه‌ای از سوی نخبگان به‌منظور تبیین نقش آمار و داده‌های صحیح در مدیریت منابع آب نوشته و در آن براهمیت آن تأكید شود. این نامه را به مسئولان و متولیان ارسال كنیم و بگوییم اتخاذ تصمیمات درست و راهكارهای اجرایی جز با در اختیار داشتن داده‌های صحیح، امكان‌پذیر نیست.


گزارش از حسین جمشیدیان