خلاصه و روش بررسی
در این گزارش ابتدا اشاره‌ای به میزان واردات واکسن و مبادی آنها شده و سپس با استناد به سخنان و مواضع رئیس هلال احمر، رئیس اتاق بازرگانی، صنعت بیمه، علی لاریجانی، علیرضا مرندی، علیرضا زالی و محمدجواد ظریف به این پرسش پاسخ داده شده که «آیا در ورود واکسن تعلل و با واردات آن مقابله شده است؟»
در ادامه نقش سیاست در مخالفت با ورود واکسن خارجی، واکاوی شده و با استفاده از سخنان مسئول مذاکرات واکسن در وزارت امور خارجه و مدیر روابط عمومی وزارت بهداشت، نقش تحریم‌ها تبیین شده است.
سوژه بعدی، ورود ایران در کارآزمایی بالینی واکسن خارجی بوده که از لابلای سخنان مسئولان مختلف وزارت بهداشت، دلایل و منشا مخالفت با این امر بررسی شده و در پایان به نقش «امید به واکسن تولید داخل» در تاخیر واردات پرداخته شده است.
در مجموع تلاش شده فقط سخنان مستند چهره‌های شناخته شده ارائه و براساس آن نتیجه‌گیری شود و منبع اظهارات نیز در انتهای مطلب قابل دستیابی است.
فاجعه ملی تلفات کرونا
طبق اعلام وزارت بهداشت، هر روز ۵۰۰ تا ۷۰۰ هموطن به دلیل ابتلا به کرونا جان خود را از دست می‌دهند و خانواده‌های زیادی را عزادار می‌کنند؛ آماری که با توجه به فرمول ایرج حریرچی معاون کل وزارت بهداشت(۱) در عمل چهار رقمی و کل فوت شدگان بالای ۱۰۰ هزار است.
با وجود سرعت گرفتن واکسیناسیون در هفته‌های اخیر، تازه تعداد افراد ایمن با تزریق دو دُز واکسن به ۱۰ درصد جامعه رسیده و از همین رو تلفات کرونا در کشور همچنان بالاست.
چقدر واکسن از کجاها وارد شده است؟
طبق اعلام وزارت بهداشت تا هشتم شهریور در مجموع ۲۸ میلیون دُز واکسن تزریق شده و براساس توئیت حجت نیکی‌ملکی مدیر روابط عمومی ستاد اجرایی فرمان امام(ره) ۴.۲ میلیون واکسن برکت تحویل شده است.
با این حساب تا کنون بیش از ۲۳ میلیون دُز واکسن وارد کشور شده که بخش زیادی از آنها را هلال احمر وارد کرده و به گفته رئیس این جمعیت، تا ۴ شهریور ۲۰ میلیون دُز بوده است. (۲)
۳۰ مردادماه امسال «مهرداد جمال ارونقی» معاون فنی گمرک گفت: کل واکسن‌های وارداتی از ۱۵ بهمن گذشته تا کنون به ۲۵.۵ میلیون رسیده و ۳۸ محموله واکسن وارداتی، به تعداد ۲۵.۵ میلیون دُز از چین، ژاپن، روسیه، ایتالیا، کره‌جنوبی و هند وارد شده و در اختیار وزارت بهداشت قرار گرفته است.(۳)
طبق آمار ۸ شهریور وزارت بهداشت، در مجموع حدود ۸۰۰ هزار واکسن اسپوتنیک، ۲.۵ میلیون برکت، ۴.۵ میلیون آسترازنکا و ۱۹ میلیون واکسن سینوفارم تزریق شده و با این حساب، چین با حدود ۲۰ میلیون واکسن، بیشترین سهم را داشته و واکسن‌های آسترازنکا بیش از ۵ میلیون و اسپوتنیک روسیه (با وجود قول ۶۰ میلیونی) فقط حدود یک میلیون بوده است.
از نظر زمانی، واردات واکسن از ۱۵ بهمن با ۲۰ هزار واکسن اسپوتنیک آغاز شده اما تا ۱۲ اردیبهشت که نخستین محموله یک میلیونی از چین وارد می‌شود، در مجموع ۲.۲ میلیون دُز است و از اواخر خرداد نیز این روند سرعت بیشتری می‌گیرد.
آیا در ورود واکسن تعلل و با واردات آن مقابله شده است؟
گرچه افکار عمومی امروز تردیدی درباره تعلل در واردات واکسن ندارند، اما منابع رسمی و مسئولان نیز مخالفت با واردات واکسن را در زمان‌هایی تائید کرده‌اند.
کریم همتی رئیس هلال‌احمر (ارگانی که بیشترین واردات را تا کنون انجام داده) ۱۷ مردادماه گفت، این سازمان از میانه سال ۹۹ برای واردات واکسن اعلام آمادگی کرده بود اما وزارت بهداشت ۱۴ فروردین ۱۴۰۰ با درخواست این سازمان موافقت کرده و نخستین محموله، چند روز بعد وارد کشور شده است. (۴)
مسعود خوانساری رئیس اتاق بازرگانی نیز در توئیتی مدعی شده، فروردین امسال همه مقدمات واردات ۶ میلیون دُز واکسن با موافقت رئیس‌جمهوری و ستاد کرونای تهران طی شده، اما به دلایل نامشخص، وزارت بهداشت مانع از انجام کار شد.(۵)
طبق بررسی خبرنگار ایرنا، بخش‌های دیگری نیز به دنبال واردات واکسن برای کارکنان خود بوده‌اند اما به درِ بسته وزارت بهداشت خورده‌اند. به عنوان نمونه، صنعت بیمه در اردیبهشت آماده واردات یک میلیون دُز واکسن برای کارکنانش بود و به علت اعتبار بین‌المللی، بابت تامین مالی آن هم مشکلی نداشت و با وجود اعلام به وزارت بهداشت، به آن پاسخی داده نشد.
همچنین علی لاریجانی مسئول توافق راهبردی با چین تاکید کرده که مرداد ماه ۹۹ در مذاکره با چین قرار شد ۱۸ میلیون واکسن با قیمت ارزان بفرستند که با تعلل مسئولان وزارت بهداشت انجام نشد. (۶)
حتی دکتر علیرضا مرندی پزشک معتمد رهبری، ۲۱ مردادماه امسال در نامه‌ای به ظریف گفته که چین از شهریور سال گذشته برای ارسال رایگان واکسن کرونا به ایران اعلام آمادگی کرده بود، اما تلاش وزیر امور خارجه برای واردات این واکسن‌ها در زمان خود موثر واقع نشد. (۷)
علیرضا زالی رئیس ستاد مقابله با کرونای تهران هم ۲۰ مردادماه امسال در سخنانی افشاگرانه گفت: اجازه خرید واکسن ندادند چون فکر می‌کردند گران است. (۸)
سخنان زالی، سکوت وزیر وقت خارجه را شکست و ظریف با طرح پرسش‌هایی، به افشای برخی فرایندها پرداخت. او پرسید: «کدام دستگاه پیشنهاد تمهید واردات واکسن از چین را در شهریور گذشته مطرح کرد؟ ... کدام دستگاه به مهمترین تامین‌کننده خارجی واکسن کشور هر روز حمله می‌کند؟... چرا این قدر زمان تلف شد؟ کدام دستگاه پروفورمای ورود ۲۰ میلیون واکسن از اروپا را رد کرد؟»(۹)
البته سازمان غذا و دارو از اواخر فروردین‌ماه امسال، مجوزهای محدودی برای واردات واکسن به بخش خصوصی داد. (۱۰)
با این حال مدیر روابط عمومی وزارت بهداشت گفت: خروجی صدور ۳۸ مجوز برای واردات توسط بخش خصوصی، ۳۱۴ هزار دُز واکسن آسترازنکا از روسیه آن هم توسط یک شرکت دارویی باسابقه بوده است.
از مجموع این شواهد بر می‌آید که از شهریور ۹۹ با وجود امکان ورود واکسن از برخی کشورها (چین و مواردی از اروپا) با واردات واکسن مخالفت شده و مجوزی داده نشده یا با تاخیر داده شده و این امر، واکسیناسیون را با تاخیر ۶ ماهه روبرو کرده است.
سیاست چقدر در مخالفت با ورود واکسن خارجی موثر بوده است؟
واردات واکسن در ایران دیر انجام شده اما آیا مخالفت با ورود واکسن خارجی جنبه سیاسی داشته است؟
گرچه سخنان رهبر معظم انقلاب درباره ممنوعیت واکسن آمریکایی و انگلیسی بازتاب زیادی در فضای مجازی داشته، اما ایشان با اصل واردات واکسن مخالفت نکردند.
ایشان ۱۹ دی‌ماه ۹۹ با تاکید بر «ممنوعیت ورود واکسن آمریکایی و انگلیسی به کشور»، اظهار کردند: «اگر آمریکایی‌ها توانسته بودند واکسن تولید کنند، این افتضاح کرونایی در کشور خودشان پیش نمی‌آمد... اگر کارخانه فایزرشان می‌تواند واکسن درست کند، چرا می‌خواهند به ما بدهند؟» در عین حال ایشان همان زمان گفتند واردات از جاهای مطمئن دیگر اشکالی ندارد. (۱۱)
با بالا رفتن تلفات کرونا، ۲۰ مردادماه امسال رهبر معظم انقلاب در پیامی تلویزیونی تاکید کردند: «هم برای واردات، هم برای تولید داخلی، باید تلاش مضاعف بشود و بتوانند واکسن را هر جور که ممکن است، برای همه مردم برسانند.»
بعد از این سخنان، مجوز واردات واکسن فایزر و مدرنا هم صادر و اعلام شد و ۲۵ مردادماه رئیس سازمان غذا و دارو با بیان اینکه مطابق فرمایشات رهبری در جهت واردات واکسن حرکت می‌کنیم، گفت: اجازه واردات فایزر و مدرنا را از منابع مجاز آنها داده‌ایم و خواهیم داد. (۱۲)
یک هفته بعد، رئیس اتحادیه واردکنندگان دارو از گشایش‌های جدید در واردات واکسن خبر داد و اعلام کرد علاوه بر ۳۰ میلیون آسترازنکا، ۲۰ میلیون دُز فایزر در راه ایران است. (۱۳)
البته خبرگزاری فارس به نقل از منبعی آگاه اعلام کرد: «واردات واکسن با برند انگلیسی، آمریکایی و فرانسوی که در کشور دیگری تولید شده باشد، هیچ‌گاه ممنوع نبوده و این موضوع طی نامه رسمی از سوی رهبری به مسئولان دولت اعلام شده بود.»(۱۴)
مخالفت برخی مقام‌ها همچون فرمانده سپاه هم فقط با واکسن آمریکایی و انگلیسی بود. سردار حسین سلامی در این رابطه گفت: به‌دلیل بی‌اعتمادی مطلق نمی‌توانیم به دشمنان اجازه دهیم محلول واکسن را در بدن مردم ما تزریق کنند چون فلج‌سازی مردم ایران استراتژی دشمن است. او تاکید کرد: از کشورهایی واکسن می آوریم که از سلامت آنها اطلاع داریم. (۱۵)
۲۳ دی‌ماه سال گذشته نیز «نامه ۲۵۰۰ پزشک، استاد و هیات علمی پزشکی» به رئیس‌جمهوری وقت نگاشته شد که در آن با اعلام نگرانی از عوارض ناشناخته و جبران‌ناپذیر واکسن‌های نسل جدید (مانند فایزر و مدرنا)، از روحانی خواسته شده بود، علاوه بر ممنوعیت ورود واکسن از آمریکا، انگلیس و فرانسه، واکسن تولیدشده از مراکز غیرقابل اعتماد، به واسطه‌گری کشور ثالث نیز وارد کشور نشود. آنها برخی واکسن‌های کوواکس را هم مشکوک دانسته و درباره خریدشان هشدار دادند. علیرضا مرندی، علیرضا زاکانی، حسینعلی شهریاری و بهرام عین‌اللهی از جمله امضاکنندگان سرشناس این نامه بودند. (۱۶)
تنها افرادی همچون سردار نقدی، معاون هماهنگ‌کننده سپاه، کلا با واکسن خارجی اعلام مخالفت کردند. او چهارم دی‌ماه ۹۹ به پرسنل سپاه و بسیج توصیه کرد از واکسن خارجی استفاده نکنند و تاکید کرد که سپاه در واکسیناسیون واکسن‌های وارداتی مشارکت نخواهد کرد. (۱۷)
نقدی بعدا در توضیح دلیل مخالفتش گفت، صاحبان شرکت‌های تولیدکننده واکسن معتقدند جمعیت مردم دنیا زیاد است و باید ۲۰ درصد آن کاسته شود و «براساس اسناد، خود ویروس را دست‌کاری و آلوده کرده‌اند.»(۱۸)
به نظر می‌رسد رویکرد سیاسی و بی‌اعتمادی به آمریکا و انگلیس، در شیوه واردات بی‌تاثیر نبوده اما بعید است نقش اساسی را در تاخیر واردات واکسن داشته باشد.
تحریم‌ها چقدر واردات واکسن را دچار مشکل کرد؟
تحریم‌های بی‌سابقه آمریکا که بسیاری روندهای معمول را با مشکل مواجه کرده، طبعا در واردات واکسن نیز موثر بوده است؛ امری که برخی دست اندرکاران واردات واکسن بر آن تاکید دارند.
غلامرضا انصاری مشاور دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه که به گفته خود، «در تمام مذاکرات برای خرید واکسن حضور و مسئولیت داشته و طرف مذاکره چینی‌ها، سوئیسی‌ها، ژاپنی‌ها و کره‌ای‌ها بوده» می‌گوید: جزو نخستین کشورهایی بودیم که درخواست خرید از کوواکس داشتیم، اما زمانی که اقدام به خرید کردیم، متوجه شدیم کشورهایی مانند کره و ژاپن قادر به انتقال پول ما نیستند.
انصاری در مصاحبه با همشهری افزود: آمریکا به آن کشورها مجوز کلی (جنرال) داده اما زمانی که به مرحله پرداخت پول می‌رسیدیم، می‌گفتند نمی‌توانید.
به گفته او، ادعای مقام‌های آمریکایی که «ایران برای واکسن، تحریم نشده» دروغ است: «آنها کاغذی دارند به اسم جنرال لایسنس و ... به محض پرداخت پول، اگر برای ایران باشد، .. می‌گویند در دست بررسی است. با همین شیوه ۸ ماه ژاپن ما را سردرگم کرد.»
او تاکید دارد که اگر تحریم‌ها نبود، جزو نخستین کشورهایی بودیم که واکسن خریده بودیم و حتی تولید داخل هم زودتر به نتیجه می‌رسید. (۱۹)
کیانوش جهانپور مدیر روابط عمومی وزارت بهداشت نیز در وبینار ایرنا گفت: تحریم‌ها بیش از آنچه ما می‌گفتیم در کارشکنی در ورود واکسن دخیل بوده و بدون اینکه روی کاغذ در مورد واکسن تصریح شده باشد، با محدودیت تراکنش‌های مالی و تهدید شرکت‌ها رخ می‌داد و حتی برخی شفافیت‌های نسبی در هفته‌های گذشته، تاخیر سه، چهار هفته‌ای برای واردات واکسن ایجاد کرد.
به گفته او، ایران در مسیر کوواکس یک روز هم تاخیر نداشته و تاخیر سه ماهه واریز پول هم تاثیری در تحویل نداشت. اما از ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار دُز، تا آخر تیر ۱۴۰۰، ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار دُز تحویل داده‌اند. (۲۰)
چرا ایران زیر بار کارآزمایی بالینی واکسن خارجی نرفت؟
یکی از چالش‌ها در واردات واکسن، کمبود آن در کل دنیا و اولویت دادن هر کشور به مردم خود بود که مثلا باعث شد دادستانی هند با وجود قرارداد با ایران، مانع ارسال واکسن به کشورمان شود. روس‌ها نیز با وجود وعده ارسال ۶۰ میلیونی، بعد از هفت ماه، تنها یک میلیون اسپوتنیک تحویل ایران داده‌اند.
با این حال برخی کشورهای منطقه همچون بحرین، ترکیه و امارات در فاز سوم کارآزمایی بالینی واکسن های چینی سینوفارم و سینوواک مشارکت کردند و طبعا چین نیز آنها را در اولویت تحویل انبوه واکسن قرار داد، اما ایران به چنین روشی تن نداد.
وزیر پیشین بهداشت هفتم آبان ۹۹ در واکنش به مطالبات برای ورود به این شیوه گفت: مدت‌هاست به ما می گویند واکسنی که در چین یا فلان کشور ساخته شده روی مردم ایران نیز تست شود که گفتیم ما موش آزمایشگاهی نیستیم. اگر چین و سایر کشورهای سازنده واکسن با ایران قرارداد بستند که این فاز را مقدمه فاز تولید بعدی قبول داریم، اما غرور ملی ما اجازه چنین کاری را نمی‌دهد و امکان ندارد تا زمانی که در وزارت بهداشت هستم، اجازه چنین حقارتی نسبت به ملت ایران بدهم.(۲۱)
تعبیر «موش آزمایشگاهی» دفعات دیگری هم از سوی سعید نمکی مطرح شد و عده‌ای هم با آن مخالفت کردند. جهانپور هم در گفت‌وگو با ایرنا گفت که همه ارکان حاکمیت، شوراهای بالادستی و قوای مختلف با این کار مخالف بودند.
او در اختیار قرار ندادن مستندات تکنیکی کامل واکسن‌های چینی را دلیل این امر دانست.
علی تاجرنیا معاون وقت نظام پزشکی نیز در واکنش به این دلیل، به عدم گذراندن همین مراحل توسط واکسن برکت اشاره کرد، اما جهانپور تاکید کرد که همه اطلاعات فنی برکت را از موش اول تامیمون آخر و انسان امروز داریم و نمی‌توان آن را با سایر واکسن‌ها مقایسه کرد. (۲۲)
مرحله سوم کارآزمایی بالینی واکسن مشترک ایران و کوبا (پاستو کوک) نیز روی ایرانیانی که «موش آزمایشگاهی نیستند» انجام شد و طبعا علت موافقت با آن، مشارکت ایران در روند تولید این واکسن بوده است. (۲۳)
علیرضا رئیسی سخنگوی ستاد کرونا هم در نشستی گفت: «بزرگان گفتند حاضر نیستیم موش آزمایشگاهی کشورهای دیگر باشیم.» در همین جلسه، محمدرضا هاشمیان پزشک بیمارستان مسیح دانشوری گفت کلمه موش آزمایشگاهی ابتدا از سوی یکی از اعضای کمیته کرونا مطرح شد و بعد آقای وزیر گفتند. (۲۴)
رئیس سازمان غذا و دارو نیز اظهار کرده که « نظر سیاستمداران، عموم مردم و نمایندگان مجلس این بود که کشور ما در فاز سه مطالعات بالینی واکسن کرونا مشارکت نداشته باشد.»(۲۵)
ادعای مخالفت همه ارکان کشور با این روش در حالی بود که متن نوشتار محمد جواد ظریف نشان می‌دهد وزارت امور خارجه پیگیر این روش بوده، اما با مخالفت وزارت بهداشت مواجه شده است.
وزیر وقت خارجه نوشته بود: « کدام دستگاه پیشنهاد تمهید واردات واکسن از چین را در شهریور گذشته مطرح کرد؟ دقیقا همان کاری که بعد از آن تاریخ امارات (برای سینوفارم) و ترکیه (برای سینوواک) انجام دادند؟ چه کسانی گفتند مردم ما موش آزمایشگاهی نیستند؟»(۲۶)
این رویکرد حتی با پشتیبانی افرادی چون دکتر مرندی وزیر اسبق بهداشت و پزشک معتمد رهبری همراه بود که در نامه به ظریف آن را علنی کرد: «تمهیدات جنابعالی ...در تامین واکسن کشور از یکسال پیش ... که چین آمادگی داشت فاز سوم تست بالینی را در ایران انجام دهد و واکسن رایگان در مقیاس وسیع هم ارائه می‌داد، قابل تقدیر است... در حالی که کشورهای ترکیه و امارات از همین مسیر مردم خود را واکسینه کردند.»(۲۷)
امید به واکسن تولید داخل چقدر در تاخیر واردات موثر بوده است؟
تا به اینجا هم به مخالفت با واردات و هم نقش تحریم‌ها در تاخیر ورود واکسن اشاره شد. اما آیا امید به تولید واکسن در داخل هم در تاخیر واردات واکسن موثر بوده است؟
برخی شواهد این فرضیه را تائید می‌کند و نشان می‌دهد وعده‌های برخی مسئولان درخصوص تولید انبوه، ارزان و بی‌دغدغه واکسن در داخل، با توجه به شرایط کشور، تاحدی خیال مقام‌های کشور را راحت کرد و در عمل باعث شد واردات واکسن خارجی با جدیت کمتری انجام شود.
به عنوان نمونه، نیمه بهمن‌ماه ۹۹، رئیس سازمان غذا و دارو با اذعان به این امر گفته بود: نگاه اصلی ما به تامین واکسن از تولیدکنندگان داخلی است، زیرا باید مقدار زیادی واکسن برای هموطنان تامین کنیم. (۲۸)
اما در عمل این وعده‌ها به اندازه امیدی که به آنها بسته بودند، محقق نشد. صرف‌نظر از وعده رئیس ستاد اجرایی درباره تولید ماهانه ۱.۵ میلیون دُز در آغاز بهمن، وعده‌های بعدی او هم محقق نشد. او ۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ وعده تحویل ۳۰ میلیون واکسن برکت به وزارت بهداشت تا آخر مرداد را داد.
سرانجام ۲۷ خرداد واکسن برکت مجوز گرفت و رئیس ستاد ۱۶ تیرماه امسال گفت: «تا شهریور امسال حداقل ۵۰ میلیون دُز واکسن تولید خواهیم کرد» (۲۹) که محقق نشد.
با این حال طبق اعلام مدیرعامل گروه دارویی برکت در دوم شهریورماه، بیش از ۳ میلیون دُز واکسن کووبرکت به وزارت بهداشت تحویل شده که تنها یک دهم وعده اعلامی است. (۳۰)
نمی‌دانستند که دروغ می‌گویند
حسینعلی شهریاری رئیس کمیسیون بهداشت مجلس ۲۷ مردادماه در پاسخ به پرسش مجری رادیو جوان که: «آیا ما به هوای اینکه در داخل واکسن تولید کنیم در خرید واکسن خارجی تاخیر داشتیم؟» جواب مثبت داد و البته تاکید کرد مدیران پروژه برکت خودشان نمی‌دانستند نمی‌توانند به قول ۲۰ میلیون واکسن تا پایان مرداد و ۵۰ میلیون تا پایان شهریور عمل کنند.
او تاکید کرد: نمی‌دانستند که دروغ می‌گویند؛ فکر می‌کردند می‌توانند؛ برای اینکه اکثرا تجربه اولشان بود به جز دوتا شرکت. یکی انستیتو پاستور و یکی رازی که اینها قبلا تجربه داشتند. (۳۱)
نکته جالب اینکه با محور شدن ستاد اجرایی و مجموعه برکت، انستیتو پاستور و رازی که دو مجموعه باسابقه در واکسن‌سازی بودند، در سایه «برکت» قرار گرفتند. به‌تازگی علیرضا عباسی نماینده کرج در مجلس در نماز جمعه بخش آسارا به عدم حمایت کافی از موسسه رازی اشاره کرد و افزود: «کارشکنی‌ها، دعواهای بین دستگاهی و نداشتن اجازه برای تولید واکسن سبب عدم توفیق بزرگترین مجموعه واکسن و سرم‌سازی کشور شد. اگر آذرماه گذشته به آنها اجازه داده می‌شد، می‌توانستند درصد قابل توجهی واکسن تولید کنند».(۳۲)
بزرگنمایی غیرواقعی تولید داخلی واکسن، یک بازوی رسانه‌ای هم داشت. در آغاز فرایند واکسیناسیون، صداوسیما و برخی رسانه‌های همسو، رویکرد دوقطبی‌سازی بین واکسن داخلی و خارجی را در پیش گرفتند و ادامه دادند؛ هم با انتشار مکرر گزارش‌های معتبر و نامعتبر از آثار منفی تزریق واکسن خارجی و هم مصاحبه با مردمی که استفاده از واکسن خارجی را تقبیح می‌کردند؛ امری که دست‌کم از نظر ذهنی، از تعلل در واردات واکسن حمایت می‌کرد و این تعلل را برای افکار عمومی توجیه می‌کرد و علاوه بر خاموش کردن نسبی آتش پویش‌های فضای مجازی با شعار #واکسن_بخرید، برای مسئولانی که در واردات واکسن تاخیر کرده بودند، حاشیه امن درست می‌کرد.
جمع‌بندی
آنچه در این گزارش آمده، تنها بخشی از حقیقت است که از لابلای اظهارات افراد ذی‌ربط، بخشی از حقیقت موضوع را عیان کرده و طبعا همه حقیقت ماجرا نیست؛ اما همین‌ها دست‌کم قصور و تعلل را نشان می‌دهد و به نظر می‌رسد آنچه در واقعیت رخ داده، بیش از اینها و نیازمند بررسی دقیق‌تر است؛ به ویژه که زمینه‌ساز از دست رفتن جان ده‌ها هزار انسان شده است.
منابع:
۱) https://www.khabaronline.ir/news/۱۴۴۳۳۶۱
۲) https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۶۰۴۰۲۷۹۸
۳) https://www.eghtesadonline.com/n/۲mpX
۴) https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۵۱۷۱۱۹۰۷
۵) mehrnews.com/xVSWF
۶) https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۶۰۵۰۳۳۷۹/
۷) https://tn.ai/۲۵۵۳۳۶۲
۸) https://aftabnews.ir/fa/news/۷۲۱۷۲۸
۹) https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۵۲۰۱۴۹۴۱
۱۰) https://tn.ai/۲۵۵۴۶۳۰
۱۱) https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۴۷۰۶۶
۱۲) https://tn.ai/۲۵۵۵۳۷۰
۱۳) https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۵۳۱۲۱۶۷۴
۱۴) http://fna.ir/۳l۱rh
۱۵) http://fna.ir/۳۵tkz
۱۶) https://snn.ir/fa/news/۹۰۴۶۲۲
۱۷) https://www.donya-e-eqtesad.com/fa/tiny/news-۳۷۲۴۲۸۸
۱۸) https://www.isna.ir/news/۹۹۱۰۱۰۰۷۵۱۴
۱۹) https://www.irna.ir/news/۸۴۲۸۹۷۶۶
۲۰) https://www.irna.ir/news/۸۴۴۱۶۶۰۳
۲۱) https://www.pana.ir/news/۱۱۳۴۳۴۷
۲۲) https://www.irna.ir/news/۸۴۴۱۶۶۰۳
۲۳) https://www.irna.ir/news/۸۴۴۵۳۶۵۳
۲۴) https://www.khabaronline.ir/news/۱۵۳۶۷۴۶
۲۵) https://snn.ir/fa/news/۹۰۹۸۰۶
۲۶) https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۵۲۰۱۴۹۴۱
۲۷) https://tn.ai/۲۵۵۳۳۶۲
۲۸) https://snn.ir/fa/news/۹۰۹۸۰۶
۲۹) https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۵۲۵۱۸۱۱۹
۳۰) https://www.hamshahrionline.ir/news/۶۲۲۴۰۳
۳۱) https://www.hamshahrionline.ir/news/۶۲۱۴۹۰
۳۲) https://www.isna.ir/news/۰۰۰۶۱۷۵۳۳۲۰