از سال ۱۳۶۲ که لایحه استقلال مالی شهرداری‌ها ارائه شد تا کنون شهرداری‌های کشور نتوانسته‌اند مکانیسم جامع و پایداری را برای کسب درآمد و تامین مالی شهری ارائه کنند. از آنجایی که این لایحه سراسیمه و بدون دوراندیشی ارائه شد هنوز هم پیامدهای آن دستپاچگی دامان شهرداری‌ها را رها نمی‌کند.
شهرداری‌ها که تا آن زمان از بودجه دولت استفاده می‌کردند به یکباره مجبور به خوداتکایی شدند و توسل جستن به عوارض ساخت‌وساز و فروش تراکم تنها راهکار آنها شد و درست بد قوارگی و به هم ریختگی کالبدی اجتماعی و اقتصادی بسیاری از شهرهای کشور از همین تاریخ شروع شد.
در این بین شوراهای اسلامی شهر که بیش از ۲۲ سال از ظهور آنها در عرصه مدیریت شهری می‌گذرد و از طریق آزمون و خطا مسیرهای مختلفی را برای بهینه‌سازی درآمد شهرداری‌ها امتحان کرده‌اند، نه تنها گره‌ای از کار باز نکرده بلکه گاهی گره‌ای روی آن زده‌اند.
امروز به نظر می‌رسد شهرداری‌های کشور به‌ویژه شهرداری کلانشهرها در چاه ویلی افتاده‌اند که نتیجه آن انباشته شدن بدهی‌های هنگفت است به‌گونه‌ای که در مورد تهران اینک از بدهی بین ۷۰ تا ۸۰ هزار میلیارد تومانی شهرداری صحبت می‌شود.
بررسی درآمد شهرداری کلانشهرهای کشور در سال ۹۹ نشان می‌دهد تقریبا بیشتر آنها موفق به تحقق درآمدهایشان نشده‌اند. درصد تحقق بودجه یک ساله سال ۹۹ شهرداری تهران ۶۰ درصد، شهرداری قم ۶۰ درصد، شهرداری اهواز ۶۹ درصد، شهرداری کرج ۷۷ درصد، شهرداری شیراز ۷۷ درصد، شهرداری تبریز ۷۵ درصد و شهرداری مشهد ۹۰ درصد بوده است.
شهرداری تهران در سال ۹۸ نیز موفق به کسب ۶۸ درصد درآمدهایش شده و ۳۲ درصد دیگر یعنی نزدیک به ۸ هزار میلیارد تومان محقق نشده است. در بودجه سال ۹۷ نیز تقریبا وضع به همین روال بوده و از درآمدهای پیش‌بینی شده در بودجه، ۷۹ درصد محقق شده است.
همچنین میزان تحقق درآمدها در بودجه سال ۹۶ نیز حدود ۷۰ درصد بوده است. ملاحظه می‌شود که در سال‌های اخیر شهرداری تهران هر ساله با کسری تحقق درآمد و به تبع آن کسری بودجه مواجه بوده و متاسفانه این کسری سال به سال تشدید شده است.
در زمینه درآمدهای پایدار موضوع بسیار بدتر و بغرنج‌تر بوده است. به طوری که بررسی بودجه شهرداری تهران در یک دهه اخیر نشان می‌دهد درآمدهای پایدار شهری همواره زیر ۲۵ درصد بوده و در بازه ۲۰ تا ۲۵ درصد در نوسان بوده است. آن هم در حالی که بودجه سالانه شهرداری در این سال‌ها همواره افزایشی بوده است.
بودجه شهرداری تهران از ۱۷۹۰۰ هزار میلیارد تومان در سال ۹۶ به ۴۷ هزار و ۶۰۰ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰ رسیده است، این یعنی در ۵ سال بودجه شهر به بیش از ۲.۵ برابر رسیده است و در بازه زمانی ۱۰ ساله یعنی از سال ۹۱ تا ۱۴۰۰ بودجه شهرداری تهران بیش از ۵ برابر شده است.
این همان موضوع مهم گران اداره کردن شهر است که تقریبا در بیشتر کلانشهرهای کشور رواج دارد و مدیریت شهری علاجی برای این موضوع پیدا نکرده است. به عنوان نمونه و از باب مقایسه، بودجه سالانه شهر شیکاگو از ۸.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ به ۹.۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسیده یعنی در سه سال بودجه این شهر فقط ۱۳ درصد رشد داشته اما بودجه تهران در سه سال از ۹۸ تا ۱۴۰۰ بیش از ۱۵۰ درصد رشد داشته است. یا بودجه پاریس از ۷.۹ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۷ به ۸.۵ میلیارد یورو در سال ۲۰۲۰ رسید؛ یعنی در چهار سال فقط ۷ درصد افزایش یافت.
به نظر می‌رسد در ریشه‌یابی این امر باید علاوه بر شهرداری، به سراغ رکن اصلی تصویب و نظارت بر اجرای بودجه یعنی شورای شهر رفت. مسئولیت شورا در بودجه کمتر از شهرداری نیست بلکه بیشتر از آن است. شورای شهر در ادوار مختلف به علت عدم تخصص در امر بودجه و به طور عام‌تر اقتصاد و مالیه شهری، نتوانسته‌اند ریل‌گذاری مطلوب را برای شهرداری در امور مختلف از جمله بودجه‌ریزی قرار دهند.
یکی از دلایل کاهش درآمد شهرداری‌ها، نداشتن خلاقیت و نوآوری مجموعه مدیریت شهری اعم از شهردار و شورا در یافتن رویکردهای نوین درآمدزایی در شهرهاست. خلاقیت در یافتن روش‌های جدید درآمدزایی موضوعی است که در بسیاری از کلانشهرهای جهان به کار گرفته می شود.
* دبیر کل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران