فرزاد جعفری کارشناس بازار سرمایه در بخش نخست گفت‌وگو با ایرناپلاس درباره نگرش آسیب‌زایی که نسبت به نهادها در بازار سرمایه در ایران وجود دارد اظهار داشت: افراد ترجیح می‌دهند با سرمایه‌گذاری مستقیم، در کوتاه‌مدت سود کسب کنند. وی ریشه‌های دیدگاه منفی در بازار سرمایه ایران نسبت به بازیگر حقوقی، نهاد حقوقی و به‌طور کلی نهادسازی را بررسی کرده و معتقد است با این ناآگاهی، یک لطمه فرهنگی به بدنه بازار وارد می‌شود.
در بخش دوم این گفت‌وگو، سوگیری‌های رفتاری و خطاهای تصمیم‌گیری در بازار سرمایه بررسی و سه اشتباه رایج سرمایه‌گذاران غیرمتخصص معرفی شده‌اند.
سوگیری‌های رفتاری و خطاهای تصمیم‌گیری در بازار سرمایه
مدیریت ذائقه سرمایه‌گذاری در سایر کشورها چگونه انجام می‌شود تا از این بازار در برابر آسیب‌های روش مستقیم و کوتاه‌مدت محافظت شود؟
_ تجربه کشورهای دیگر در پاسخگویی به ذائقه سرمایه‌گذاری مردم برای ما نیز قابل استفاده است. در آنجا نیز این تمایل در مردم وجود دارد که با سرمایه‌گذاری در بازارهای مختلف براساس درجه پذیرش ریسک بتوانند بازدهی بیشتر از بازده مورد انتظار عمومی کسب کنند. با این حال مدیریت و پاسخگویی به ذائقه سرمایه‌گذاری در کشورهای دیگر با ایران متفاوت است.
در واقع در دیگر کشورها این فرهنگ‌سازی انجام شده که عموم مردم از آنجایی که به اطلاعات تخصصی و جزئیات بازار سرمایه اشراف کافی ندارند، از طریق نهادهای مالی دارای مجوز مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری و شرکت‌های سبدگردانی وارد بازار سرمایه می‌شوند.
در ایران اطلاعات کامل نهادهای مالی تحت نظارت در تارنمای سازمان بورس و اوراق بهادار قابل دسترس است. همچنین سرمایه‌گذاران می توانند از طریق تارنمای مرکز پردازش اطلاعات مالی ایران عملکرد و بازده انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری فعال در بازار سرمایه را در دوره زمانی مورد نظر با یکدیگر مقایسه کنند.
هدایت وجوه سرمایه‌گذاری مردم و سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای به سمت صندوق‌های سرمایه‌گذاری و سبدها و بهره‌گیری از مدیریت تخصصی پرتفوی از دیدگاه آکادمیک مالی نیز مورد تأکید قرار گرفته است. پژوهش‌های بسیاری گویای این هستند که در چرخه‌های اقتصادی و همچنین در نوسان‌های شدید بازار سرمایه، سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای و حتی برخی از اشخاص حرفه‌ای دچار سوگیری‌های رفتاری و خطاهای تصمیم‌گیری می‌شوند. بنابراین جهت‌گیری آنها در بازار ضرر و زیان‌های زیادی برایشان به همراه دارد.
پژوهش‌های بسیاری گویای این هستند که در چرخه‌های اقتصادی و همچنین در نوسان‌های شدید بازار سرمایه، سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای و حتی برخی از اشخاص حرفه‌ای دچار سوگیری‌های رفتاری و خطاهای تصمیم‌گیری می‌شوند. سه اشتباه رایج سرمایه‌گذاری در بورس
به عنوان مثال یکی از خطاهای تصمیم‌گیری و سوگیری‌های رفتاری افراد غیر متخصص در بازار سرمایه مربوط به «پشیمان‌گریزی یا Regret Aversion» است. وقتی افراد مرتکب اشتباهی در سرمایه‌گذاری خود می‌شوند با بروز رفتارهای هیجانی که معمولاً غیرعقلایی است برای جبران خسارت پیشین، ضرر و زیان بیشتری را متحمل می‌شوند.
سوگیری دیگر، «زیان‌گریزی یا Loss Aversion» است. شواهد تجربی بیانگر آن است که درد ناشی از زیان، دو برابر احساس رضایت و لذت همان مقدار سود است. به عنوان مثال افرادی که سهام خوبی را خریده‌اند پس از کسب مقداری سود تمایل به فروش آن دارند. با این حال در صورت زیان همان سهام، حاضر به فروش نیستند و آن را نگهداری می‌کنند زیرا حاضر نیستند زیان خود را شناسایی کنند. این افراد سهامشان را به امید جبران زیان نگهداری می‌کنند و زیان بیشتری متحمل می‌شوند. درست است که افق سرمایه‌گذاری بلندمدت باید وجود داشته باشد، اما گذشتن از حد ضرر اشتباهی است که این افراد مرتکب می‌شوند.
یکی دیگر از سوگیری‌ها و اشتباه‌ها در تصمیم‌گیری مربوط به «حسابداری ذهنی یا Mental Accounting» است که در آن سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای تمایل دارند با هر عنصر سرمایه‌گذاری، به‌صورت جداگانه برخورد کنند. در حقیقت این دسته از سرمایه‌گذاران تصمیم‌های متعدد مالی را به عنوان یک کل در نظر نمی‌گیرند و تحلیل دقیقی از کل پرتفوی سرمایه‌گذاری خود ندارند.
به عنوان نمونه، فردی از بانک وام دریافت کرده و آن را برای سرمایه‌گذاری در بورس تخصیص می‌دهد، بدون اینکه به درستی تحلیل کرده باشد آیا هزینه این وام از سود مورد انتظار کل پرتفوی سرمایه‌گذاری، فارغ از وضعیت و پیش‌بینی بازده هر یک از سهام پرتفوی، بیشتر است یا خیر؟
این موضوع‌ها به همراه دیگر سوگیری‌های رفتارهای سرمایه‌گذاری افراد مانند اثر تمایل، واکنش بیش از اندازه، اثر لنگری یا Anchoring و نمایندگی مورد توجه سیاست‌گذاران و نهاد نظارتی در بازار سرمایه کشورهای مختلف قرار گرفته است. بنابراین می‌بینیم نهاد سیاستگذار در بازار سرمایه و همچنین بورس کشورهای مختلف در جهت فرهنگ‌سازی و آموزش و هدایت مردم و سرمایه‌گذاران عمومی به سرمایه‌گذاری غیرمستقیم از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری و سبدگردان‌های دارای مجوز برنامه جامعی را دنبال می‌کنند.
پاسخگوی به همه ذائقه‌های سرمایه‌گذاری
نهاد سیاستگذار در بازار سرمایه، چه نقشی در جهت‌دهی به رفتار سرمایه‌گذاران برای پرهیز از سوگیری‌های رفتاری و خطاهای تصمیم‌گیری دارد؟
_ تأکید اساسی بر ضرورت فرهنگ‌سازی دقیقی است که بتواند جایگاه نهادهای مالی در بازار سرمایه را تقویت کند. همچنین بیان مزایا و پیامدهای حضور آنها در بورس و الزام به فرهنگ‌سازی درست برای تصحیح نگرش منفی نسبت اشخاص حقوقی و عملکرد آنها در بازار سرمایه از دیگر موارد نیازمند توجه و تلاش سازمان بورس و اوراق بهادار و همچنین بورس‌ها هستند.
علاوه بر این، پاسخگویی به ذائقه سرمایه‌گذاری همه سرمایه‌گذاران بازار و ایجاد بستری برای سرمایه‌گذاری ثروتمندان با درجه پذیرش ریسک بالا موضوعی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
پاسخگویی به ذائقه سرمایه‌گذاری همه سرمایه‌گذاران بازار و ایجاد بستری برای سرمایه‌گذاری ثروتمندان با درجه پذیرش ریسک بالا موضوعی است که باید مورد توجه قرار گیرد.در سال‌های اخیر شاهد حضور سرمایه‌گذاران با منابع مالی زیاد و دانش سرمایه‌گذاری اندک در بازار سرمایه بودیم که پیامدهای ناخوشایندی به همراه داشته است. به عنوان نمونه انجام معاملات با توجه به توصیه افراد غیر متخصص، بروز سوگیری‌های شناختی و تصمیم‌گیری‌های نادرست در زمینه معاملات، ایجاد اختلال در روند معاملات برخی از سهام یا تغییر روند معاملات دارای سهام شناور اندک، تحمل ضرر و زیان‌های سنگین و حتی تشکیل پرونده تخلفاتی برای آنها و یا کارگزاری از جمله این پیامدها هستند.
ابزارهای خاص بورسی برای سرمایه‌گذاران ثروتمند
برای افراد ثروتمند با درجه پذیرش ریسک زیاد چه ابزارهایی می‌توان در نظر گرفت و آیا این ابزارها در ایران نیز در دسترس هستند؟
_ باید توجه داشت در برخی بورس‌ها مانند بورس سنگاپور، هنگ کنگ، استرالیا، آمریکا و انگلستان معمولا سرمایه‌گذاران به سه طبقه خرد، نهادی، و اشخاص (حقیقی یا حقوقی) ثروتمند یا اشخاصی با خالص ثروت زیاد (High Net Worth Individual) طبقه‌بندی می‌شوند. دسته سوم با عنوان سرمایه‌گذاران معتبر (Accredited Investors)، سرمایه‌گذاران حرفه‌ای یا سرمایه‌گذاران خبره شناخته می‌شوند.
این افراد می‌توانند علاوه بر بازار سهام و بازار بدهی، در سایر ابزارهای مالی مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری در املاک و مستغلات و دیگر انواع Alternative Investments با تأیید بیانیه پذیرش ریسک و انجام سایر تشریفات مربوطه سرمایه‌گذاری کنند.
در ایران در حال حاضر، اقدامات خوبی مانند راه‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی و همچنین ابلاغ کلیات ساختار صندوق‌های سرمایه‌گذاری در املاک و مستغلات انجام شده است. با این حال همچنان نیازمند راه‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری در املاک و مستغلات در اولین گام و تدوین مقررات مربوط به صندوق‌های پوشش ریسک (Hedge Funds) در گام بعدی هستیم. در این صورت بازاری با توسعه دیگر ابزارهای مالی برای سرمایه‌گذاران حرفه‌ای و افراد با درجه ریسک‌پذیری زیاد خواهیم داشت.
سبد سرمایه‌گذاری‌تان را با سهام پر نکنید
با این حال ممکن است همچنان افرادی سرمایه‌گذاری مستقیم را ترجیح دهند، چه پیشنهادی وجود دارد تا این افراد با وجود سرمایه‌گذاری مستقیم، از اشتباه‌های رفتاری در بازار سرمایه اجتناب کنند؟
_ حتی اگر ذائقه سرمایه‌گذاری مردم به صورتی باشد که تمایل به سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت و مستقیم در بازار داشته باشند، باید اصول سرمایه‌گذاری و پرتفوی‌سازی را به همراه تحلیل اوراق بهادار را بیاموزند. در این راستا محتوای آموزشی خوبی توسط شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس و مرکز مالی ایران در کنار دیگر محتوای آموزشی و دانشگاهی ارائه شده است. همچنین تلویزیون اینترنتی بورس و اقدامات فرابورس ایران در این زمینه قابل توجه و ارزشمند است.
به بیان دیگر باید به مردم از طریق رسانه جمعی و شبکه‌های اطلاع‌رسانی آموزش داد که سهام نباید تنها گزینه موجود در سبد سرمایه‌گذاری آنها باشد. مردم باید بدانند با توجه به شرایط اقتصادی و نوسانات بازار می‌توانند سبدی متشکل از سهام، اوراق با درآمد ثابت و همچنین واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله داشته باشند تا بتوانند ریسک خود را مدیریت کنند.
این حداقل گامی است که می‌توان پیش برد تا از ضرر و زیان مردم و همچنین خدشه به جایگاه بورس در کشور جلوگیری کرد. هر چند اقداماتی که در راستای توسعه سواد مالی، فرهنگ‌سازی و آموزش روش‌های سرمایه‌گذاری و تحلیل‌گری و تبیین دستورالعمل‌های بازار سرمایه ارائه شده، ارزشمند هستند. با این حال نسبت به جایگاهی که شایسته بازار سرمایه ایران است، هنور فاصله قابل توجهی داریم.