۳۵ روز پیش، در یادداشتی با عنوان «ما و دوگانه عزاداری یا سلامت»، ضمن یادآوری نقش بی‌بدیل هویتی عزاداری محرّم در فرهنگ جامعه ایران، تاکید دولت بر پرهیز از دامن زدن به دوقطبی عزاداری و سلامت را تصمیمی درست انگاشته و گفته شد باوجود آنکه برخی توقع داشتند دولت بابت شرایط کرونایی، هرگونه عزاداری را در محرم ممنوع اعلام کند، این تصمیم که با توصیه، فرهنگ‌سازی و دستورالعمل سازی بتوان تا حد امکان مانع بی‌مبالاتی بهداشتی شد و در عین حال سنت عزاداری را متناسب با این شرایط حفظ کرد، عاقلانه‌تر به نظر می‌رسد.
امروز که اصل مراسم سنتی دهه اول محرم به پایان رسیده، می‌توان تخمین و برآوردی از میزان موفقیت این تصمیم به دست آورد؛ هرچند با توجه به کاهش تلفات روزانه کرونا در روزهای اخیر، آمار مبتلایان و جان‌باختگان کرونا در یکی دو هفته آینده می‌تواند گویاتر باشد و قاعدتا میزان رعایت مردم در عزاداری‌ها و نیز سفرهای زیادی که در ۴ روز تعطیلی گذشته انجام شد، در آن آمار موثر خواهد بود.
گرچه تحلیل رویدادی که در همه شهرها و روستاهای کشور و هر کوی و برزن واقع شده، به راحتی مقدور نیست، شاید بتوان این برآورد کلی را از مشاهده‌های پراکنده داشت.
امسال بخشی از مردم کمتر در برنامه‌های حضوری شرکت کردند و از تلویزیون و فضای مجازی بهره بردند؛ بسیاری از برنامه‌ها در فضای باز با رعایت نسبی دستورالعمل‌ها برگزار شد. گرچه برخی بی‌توجهی‌ها به دستورات ستاد کرونا به‌ویژه در شب و روز عاشورا در دستهروی و امثال آن انجام شد و یا مواردی در تفت و قم به صورت محدود رخ داد؛ با این حساب شاید تخمین رعایت بالای ۸۰ درصد مردم نزدیک به واقعیت باشد.
به عنوان نمونه، برخی ارزیابی‌های میدانی در مشهد حاکی از استفاده گسترده مردم در آیین‌های جمعی از ماسک است و البته رعایت فاصله فیزیکی به اندازه ماسک زدن نبوده؛ همچنین در آیین‌های متمرکز، رعایت فاصله فیزیکی صورت می‌گرفت، اما در برنامه‌های متحرک، دسته‌ها یا هنگام ورود و خروج از مکان‌های عزاداری، رعایت فاصله فیزیکی مغفول بود؛ مواردی که مشابه آن درباره شهرهای دیگر هم صدق می‌کند.
به گفته شاهد دیگری که ظهر تاسوعا و عاشورا در صحن عتیق حرم حضرت معصومه(س) بوده، «مردم با فاصله از هم نشسته بودند و هر کسی درون خودش زار می‌زد؛ زار زدن از درون که معمولا با شور و اخلاص بیشتری همراه است، در صحن مسجد اعظم، روی هر فرش ۹ متری، ۴ نفر قرار گرفتند برای نماز جماعت. اول باورم نشد که تا آخر همین گونه خواهد ماند، اما بعد دیدم که ماند.»
اما این فرایند چگونه شکل گرفت و چه ویژگی‌هایی داشت و چه درس‌هایی می‌توان از آن گرفت؟
حدود ۲۵ روز پیش از آغاز محرم، رئیس جمهوری با تاکید بر اینکه نباید دوگانه عزاداری و سلامت ایجاد کرد، ستاد کرونا را به تعیین دستورالعمل‌ها فراخواند و این اقدام، هرچند با کمی تاخیر انجام شد. برخی روحانی را به بی‌توجهی به جان مردم متهم کردند و خواستار تعطیلی همه هیئت‌ها شدند و در مقابل، عده‌ای از خطبا و منبری‌ها با لحن خاص نسبت به هرگونه کاهش برنامه‌ها هشدار دادند.
رهبر معظم انقلاب نیز بر رعایت دستورات ستاد کرونا تاکید و برنامه سوگواری بیت خود را برخلاف هر سال، تک نفره برگزار کردند.
مراجع تقلید نیز بر رعایت اصول بهداشتی تاکید و برنامه‌های خود را متفاوت از گذشته برپا کردند. با شروع ماه محرم، تغییر شرایط زمینه‌ساز انواع نوآوری‌ها شد: از روضه‌های خانگی و کوچه‌ای و سیار تا گسترش برنامه‌ها در فضای مجازی، انواع خیرات و نذورات در قالب‌های جدید و هیئت‌هایی منظم و خط‌کشی شده در فضاهای باز. در کنار اینها البته برخی بی‌توجهی‌ها نیز انجام شد، از جمله اقدام محدود عده‌ای که عصر دیروز(یکشنبه) بدون ماسک و حیدرگویان وارد حرم حضرت معصومه شدند.
ویژگی‌های این رویداد چه بود؟
اولا عزاداری حسینی و حفظ سلامت، دو مفهوم مورد اتفاق نظر در جامعه بود و با اینکه اقدامات افراطی عده‌ای در دو سوی ماجرا، این نگرانی را ایجاد کرده بود که عزاداری سیدالشهدا به عنوان یکی از مهمترین محورهای وفاق جامعه ایران، به سوژه اختلاف تبدیل شود، خوشبختانه این اتفاق نیفتاد. اتفاقا مدلی جدید از عزاداری را شاهد بودیم که ویژگی آن، وفق دادن هیئت‌های مذهبی، حتی افراد با تفکر سنتی با نیازهای روز و شرایط بحران بود.
چند ویژگی را برای این رویداد می‌توان برشمرد:
حاکمیت در این زمینه به سه اقدام شامل آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی، تعیین خط مشی و نیز تعامل روی آورد. رسانه‌ها و ابزار تبلیغی و فضای مجازی و نخبگان نیز در این زمینه فعال شدند و البته در عمل، این رویداد عظیم با اراده و اختیار تک تک مردم رقم خورد، مردمی که آگاه شده بودند و بیشتر آنها رعایت و اندکی نیز بی‌توجهی کردند.
شاید نه تنها در ایران، بلکه در دیگر نقاط جهان نیز رویدادی چون عزاداری محرم را با این میزان مشارکت گسترده مردمی و خودجوش نتوان سراغ گرفت؛ حرکات خودجوشی که هم آفات اجبار را به همراه ندارد و هم نوآوری و ابتکار و خلاقیت در آن رشد می‌کند.
واقعیت آن است که حکومت و جامعه با مشکلات ریز و درشت زیادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و بسیاری از این مشکلات در حال افزایش نیز هستند؛ به نظر می‌رسد واکاوی آنچه در محرم ۹۹ رخ داد، برای حل مسائل دیگر کشور نیز درس‌هایی به همراه داشته باشد.
در جامعه متکثر ما، سرنوشت پزشک و روحانی، متدین و غیرمذهبی، انقلابی و محافظه‌کار، فقیر و غنی، باسواد و کم‌سواد، سنتی و مدرن، چپ و راست و.. در موارد زیادی به هم گره خورده و شاید بتوان درباره دیگر مسائل نیز با گفت‌وگو و تعامل، اجماع‌هایی درباره برخی مسائل مهم جامعه و راه برون‌رفت از آنها ایجاد کرد. علاوه بر این، سیاستگذاران نیز باید با به کارگیری رویه گفت‌وگو، ریل‌گذاری و نظارت، وظیفه خود را انجام دهد و نقش مردم را نیز به خود آنها بسپارد.