کرونای منحوس بی‌محابا و بی‌خبر، سر از قید زمانه برکشید و دود افشاند و آتش سوزاند، اما جامعه ایرانی خوبی‌های نهفته و ظرفیت‌های مکتوم خویش را باز نشان داد. تلاش‌های داوطلبانه و نوع‌دوستانه، هر بار با بحران‌هایی نظیر سیل و زلزله و پلاسکو چهره واقعی ایرانی را به جهان نشان می‌دهد. همکاری و هم‌افزایی جمعی سازمان‌های رسمی و مردم‌نهادها در عمل و اعلان توصیه‌های ستاد ملی مبارزه با کرونا، وزارت بهداشت و درمان و سازمان بهداشت جهانی یک الگوی خوب از حکمرانی همکارانه است که امیدوار کننده به‌نظر می‌رسد.
در چنین شرایطی، نهاد حکمرانی از تشخص مردم‌نهادها و حذف نگاه انتظامی- امنیتی به این حلقه واسط اجتماع بهره‌مند می‌شود. چرا که هم تقویت‌کننده همبستگی ملی هستند و هم با سرریز توان افزاینده مشارکت اجتماعی، ارتقای گستره و کیفیت خدمات را به شهروندان رقم خواهند زد. آنها هم سطح با جامعه، مصداق مردم برای مردمند و نقش آنها در کوران بحران، بیشتر از پیش خود را نشان می‌دهد. نقطه‌های اتصال جامعه حکمرانان قدرت نرم خود را به رخ کشیده و اثرشان برای تأمین خیر عمومی محسوس‌تر می‌شود.
باید دانست که مردم‌نهادها، صدای حق‌مطالبه و پرسشگری، بدون واهمه و سلسله مراتب فرمان‌بری از قدرت سیستماتیک هستند. بنابراین حرف و نقل بی‌روتوش مردم قلمداد می‌شوند. باری، در تشخیص و رصد موضوعات زیرپوستی و عیان کشور و شهر و روستا زودتر هشدار می‌گیرند چون خط مقدمند. لذا فرصت شهروند شدن و دیده شدن در قالب مردم‌نهادها باید دریافته شده و حمایت شود. همیاری‌های مردمی فراتر از نوع‌دوستی، موجب توانمندسازی جامعه خواهد شد. باز نگه‌داشته شدن فضاهای سیاسی-اجتماعی نباید محدود به وضع نیاز حکمرانی و اضطرار باشد. مدنی‌ها همیشه به کار می‌آیند. نگاه تمرکزگرایانه و از بالا به پایین دولت در مواجهه با مردم‌نهادها به تجربه تاریخی مردود است.
تهدید کرونا می‌تواند منجر به رشد فرهنگی در توسعه دموکراسی شود، منوط به اینکه دولت برای جلب همکاری در حکمرانی بازیگری مردم‌نهادها را مغتنم شمارد. این گروه‌ها در قالب نهادهای اجتماعی امکان تعامل و چانه‌زنی پیدا می‌کنند و می‌توانند اراده و خواست عمومی را بدون تهدیدهای مرسوم و کنترل‌های نابه‌جا به حکمرانان نشان دهند. مشارکت آنان فقط محدود به بحران نیازهای ملی نیست، بلکه در امر قدرت و سبک حکمرانی هم مدخلیت و اثربخشی دارند؛ چون بازتاب فکر و آمال مردمند. جلوه‌ای از بروز آنها در صحنه‌های تهیه ماسک و بسته کمک‌های بهداشتی از سوی خیریه‌ها، جمع‌های کوچک مساجد و تشکل‌های مردم‌نهاد و بسیج مردمی قابل مشاهده بود. خدمت‌رسانی به کودکان کار و سالمندان و ضدعفونی خیابان به‌نوبه خود یک سبک زیست اجتماعی، محک تاب‌آوری مردم‌نهادها برای خدمت عمومی در وضعیت اضطرار و مقیاسی کوچک، اما معنادار از تقسیم کار اجتماعی است؛ اما به همین سطح محدود نمی‌شوند.
کارکردهای متکثر مردم‌نهادها در بحران کرونا
در بحران کرونا مردم‌نهادها کارکردهای متکثری دارند. مثلاً صدای مطالبه رعایت حقوق انسانی همه کسانی که در قرنطینه، حصر و حبس یا اماکن جمعی اجباری بسر می‌برند، کار ویژه مردم‌نهادهاست .برای تأمین فضای کافی و داروهای مورد نیاز و تجهیزات لازم به‌منظور مراقبت از بهداشت و سلامت مراکز نگهداری سالمندان، بیماران، آسایشگاه‌ها، سربازخانه‌ها و پرورشگاه‌ها مردم‌نهادها می‌توانند هم مباشرت در کمک‌رسانی و هم اطلاع رسانی کنند. کمپین‌های نه به سفر، مدیریت پسماند بهداشتی، سبک زندگی توأم با بحران کرونا و آموزش و اطلاع رسانی و مانند آن، جملگی با ترغیب مردم‌نهادها و اشتراک‌گذاری ایده‌های کنشگران مدنی تحقق‌پذیرتر است.
اقشار آسیب‌پذیر اعتماد فزون‌تری به مردم‌نهادها دارند. اقداماتی که بنیاد مستضعفان و سازمان بهزیستی برای اقشار آسیب‌پذیر کردند، قابل توجه است، اما به‌طور ویژه برای کودکان کار، زباله‌گردها و قشرهای کارتن‌خواب و بی‌مسکن باید تدابیر تأمینی حمایتی دقیق و اثربخش داشته باشیم. با حذف مردم‌نهادها، عملاً این مطالبه ناممکن است. نظیر آنچه در طرح‌های ساماندهی ۲۰ گانه کودکان کار و خیابان تاکنون داشته‌ایم.
در این برهه، مردم‌نهادها در زمینه آموزش رعایت حقوق متقابل پزشکان، پرستاران و بیماران نقش ترویجی دارند. کسانی که سربازان خط مقدم مبارزه با این ویروس هستند و باید با حفظ حقوق به‌ویژه امنیت روحی و روانی، مردم‌نهادها را کنار و حامی خود ببینند. نقش ترویجی تبلیغی آموزش مردم بسیار حائز اهمیت است.
تسهیل‌گری شفافیت در اطلاع رسانی، ضروری است. اطلاع رسانی ضمن رعایت حریم خصوصی از آخرین وضعیت و موارد مربوط به بیماری کرونا جزو حقوق شهروندان قلمداد و باید مدام از دولت و مراکز اطلاع رسانی خواسته شود برای ارائه اطلاعات لازم و صحیح، تمام تلاش خود را انجام دهند.
جلب کمک‌های مردمی و بین‌المللی با یاری مردم‌نهادها
جلب کمک‌های مردمی و بین‌المللی برای جنگ با کرونا، یاری مردم‌نهادها را می‌طلبد. با توجه به کسری مالی در وضعیت تحریم، تجهیز بیمارستان‌ها و مراکز تشخیص و درمان این بیماری یک ضرورت است. کمک‌ها باید با نظارت مردم‌نهادها و بلکه مباشرت آنها، زمینه‌های دسترسی شهروندان به حق سلامت را مهیا سازد. توصیه‌های مردم‌نهادها در بودجه‌بندی‌های سزاوار قابل توجه است.
در مواجهه با تحریم‌های ظالمانه، مردم‌نهادها می‌توانند با کمپین ضدتحریم نشان دهند تحریم ضد حقوق بشر، حق سلامت و مخل تأمین دارو و درمان به‌ویژه در بحران کرونایی بوده است. جنبش فراگیر «نه به تحریم» از حنجره مردم‌نهادها بیشتر شنیده می‌شود تا صدای محافل رسمی دولتی و دیپلماتیک.
تقویت عقل انتقادی جامعه
تقویت عقل انتقادی جامعه در گرو عملکرد درست مردم‌نهادها در بحران کرونا است. شهروندان گاهی معتقدند که دولت تدابیر به‌هنگام و لازم را برای مقابله با این بیماری اتخاذ نکرده و در حد متوسط به این موضوع پرداخته است هرچند با تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها، اجتماعات، مراکز تفریحی جمعی، نشست‌ها و همایش‌های سیاسی و صنفی، کنترل ورود و خروج افراد در مبادی فرودگاهی، بندرگاه‌ها، مرزهای زمینی، محدود کردن پرواز هواپیماهای کشورهای دارای اپیدمی کرونا، ایجاد مراکزی برای قرنطینه، نشر توصیه‌های بهداشتی در سراسر کشور و استفاده از کمک‌های سازمان بهداشت جهانی، اقدامات مؤثری بوده و قابل تقدیر و قدرشناسی است، اما نقد رویه‌ها و تصمیمات و اقدامات، زمینه پختگی عملکرد و کاهش ریسک را آن هم در باره حق سلامت مردم فراهم می‌کند.این عقل انتقادی در گرو هم‌افزایی مشارکت‌مندانه و مسئولانه مردم‌نهادهاست.
اقتصاد لطمه دیده از کرونا سفره‌هایی را معطل و نیازهایی را گسترده است.عدالت توزیعی و اقدامات تأمینی و حمایتی فصل مهم کار مردم‌نهادهاست. تعاونی‌های اقتصادی بهترین مدل همکاری مردم‌نهادهاست که هم قانون اساسی بدان پرداخته و هم ریشه در قانون تجارت دارد. همکاری حساب شده و مدیریت شده مردم‌نهادها و دولت می‌تواند در کاهش آلام بخش وسیع شهروندان مددکار و تسهیل‌گر باشد. کسب و کارهای کوچک، کارگران و روزمزدبگیران همه می‌توانند با برنامه‌ریزی و شناسایی و کمک‌دهی مردم‌نهادها وضعیت بهتری تجربه کرده است و تاب‌آوری ملی با نوع‌دوستی مردم‌نهادها ضمن فعالیت‌های داوطلبانه خیرین محقق شود. خیلی از شهروندان دارا هستند که به دولت کمک نمی‌کنند و اعتقادی به مالیات و غیره در بستر بروکراسی و فساد اداری ندارند، ولی حاضرند با مردم‌نهادهای خیریه ارتباط تنگاتنگی داشته باشند و این فرصت‌ها را باید با سرمایه اجتماعی مردم‌نهادها خلق کرد.
مردم‌نهادها را در همه تصمیمات و اقدامات به شیوه مشورتی- مشارکتی به بازی بگیریم تا جامعه‌ای توانمندتر و همبسته‌تر برای عبور از بحران و حرکت به سمت توسعه داشته باشیم. حکمرانی همکارانه یک نسخه راه برای ایران بهتر و تواناتر است.