بانک مرکزی هفته گذشته از آغاز اجرای عملیات بازار باز خبر داد؛ گام آغازین انجام این عملیات در انتهای شهریورماه امسال و با تعیین کمیته اجرایی آن برداشته شد. کمیته اجرایی عملیات بازار باز در آخرین روز شهریور به دستور رئیس‌کل بانک مرکزی با هدف فراهم‌سازی بسترها و الزامات مورد نیاز تشکیل شد. بر اساس گزارش بانک مرکزی، طی ماه‌های اخیر با همکاری دستگاه‌های مربوطه، بسترهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مورد نیاز اجرای عملیات به‌همراه تدارک ابزارهای مورد نیاز فراهم شد. از همین رو، از نظر این گزارش در حال حاضر زمینه برای اجرای تدریجی عملیات بازار باز جهت مدیریت نرخ سود در بازار بین‌بانکی و هدایت نرخ سود در این بازار در چارچوب سیاست‌گذاری پولی فراهم شده است.
عملیات بازار باز به‌عنوان یکی از سیاست‌های اصلی مدیریت نقدینگی از سوی بانک‌های مرکزی کشورها اعمال می‌شود. در ایران هم این سیاست قبل از اجرای قانون عملیات بانکداری بدون ربا در سال ۱۳۶۳ از سوی بانک مرکزی به کار گرفته می‌شد. اما بر اساس این قانون، استفاده از اوراق قرضه جهت عملیات بازار باز ناصحیح اعلام شد. بعد از این قانون بسیاری از ابزارهای متعارف سیاست‌گذاری پولی از دسترس بانک مرکزی خارج و این بانک جهت ارائه ابزارهای سازگار با تعالیم بانکداری اسلامی تلاش کرده است.
با این حال، طی این سال‌ها بسیاری از کارشناسان اقتصادی بر استفاده مجدد از این ابزار برای کنترل نرخ بهره و تورم تأکید می‌کردند، تا جایی که برخی اعلام می‌کردند ممنوعیت استفاده از این ابزار اتفاقاً موجب افزایش قیمت پول و به‌تبع آن بانکداری ربوی می‌شود.
مدیریت عرضه و تقاضای پول
منظور از عملیات بازار باز، فعالیتی است که در آن بانک مرکزی با خرید و فروش گروه خاصی از اوراق بهادار، تلاش می‌کند اهداف سیاستی خود را در بازار بین بانکی اعمال نماید. وجه تسمیه بازار باز، آزاد بودن عوامل اقتصادی در ورود به این بازار و خروج از آن و همچنین مشارکت عملیاتی بانک مرکزی است. یعنی از یک سو، بانک مرکزی اختیار دارد به خرید و فروش اوراق اقدام ورزد و از سوی دیگر، بانک‌ها (که طرف دیگر معامله هستند) نیز اختیار دارند این اوراق را بخرند یا بفروشند.
ماهیت عملیات بازار باز را می‌توان ابزار مدیریت بانک مرکزی در بازار بین بانکی دانست. بانک مرکزی در بازار بین بانکی وارد شده و از طریق عملیات بازار باز (خرید و فروش اوراق)، عرضه و تقاضای این ذخایر را به‌نحوی مدیریت می‌کند که نرخ بهره رایج بازار به سمت نرخ بهره سیاستی (هدف) رهنمون شود.
از همین رو، هدف اصلی عملیات مذکور، مدیریت نرخ‌های بهره کوتاه‌مدت در بازار بین‌بانکی (ابزار یا هدف عملیاتی) در راستای دستیابی به اهداف غایی مانند کنترل تورم است. در واقع هدف بانک مرکزی از خرید و فروش اوراق، هدایت کردن نرخ‌های موجود بازار به سمت نرخ بهره هدف است. در نتیجه مدیریت نرخ بهره کوتاه‌مدت، تورم موجود نیز به سمت تورم هدف بانک مرکزی هدایت شده و این هدف غایی سیاست‌گذار پولی را تأمین می‌کند.
عملیات بازار باز در بازار ثانویه
عملیات بازار باز در اکثر کشورهای پیشرفته که دارای بازارهای ثانویه ساختاریافته در رابطه با اوراق بهادار دولتی هستند، از طریق ورود و خروج بانک مرکزی در این بازار صورت می‌گیرد. در واقع زمانی که اقتصاد به جهت عرضه کم پول با نرخ بهره بالا روبه‌رو است، بانک مرکزی به خرید اوراق بهادار از مردم می‌پردازد و به این وسیله پایه پولی را افزایش می‌دهد. در مقابل، زمانی که اقتصاد به جهت بالا بودن حجم نقدینگی با تورم روبه‌روست، بانک مرکزی با فروش اوراق بهادار به جمع‌آوری نقدینگی می‌پردازد. در برخی کشورهای در حال توسعه که فاقد بازارهای ثانویه کارای عرضه اوراق قرضه دولتی هستند، بانک مرکزی اقدام به انتشار مستقیم اوراق کرده و عملیات بازار باز را از این طریق سامان می‌دهد.
عدم وجود بازار ثانویه عمیق در ایران، موجب شده برخی به موفقیت این بازار با چشم تردید نگاه کنند؛ استدلالی که هادی حق‌شناس، اقتصاددان آن را به‌طور کامل رد می‌کند.
هادی حق‌شناس در گفت‌وگو با ایرناپلاس به زمانی اشاره می‌کند که بازار بدهی در ایران گام اول خود را آغاز کرده بود. به گفته وی، وقتی بازار بدهی شروع شد، گفته می‌شد که این بازار عمق ندارد، در حالی که الان می‌بینیم رقم بسیار بزرگی برای بازار بدهی و اسناد خزانه وجود دارد. بنابراین روزهای اول طبیعی است که عمق نخواهد داشت، اما اگر درست اجرا شود، بعد از مدتی حتماً عمق پیدا خواهد کرد. یادمان نرود که ما باید مشکل اصلی را حل کنیم. مشکل اصلی تورم دو رقمی است و تا زمانی که تورم یک رقمی نشود، سایر کارها، ساختاری و زیربنایی نخواهد بود.
واقعی شدن قیمت پول
حق‌شناس در مورد مزایای این بازار برای اقتصاد کشور اظهار کرد: بازار ایران یک بازار بزرگ است؛ حجم نقدینگی تقریباً به رقم دو میلیون میلیارد تومان رسیده و از سمت دیگر، تولید ناخالص ملی کشور هم نزدیک به ۵۰۰ میلیارد دلار است و بر طبق آمارها ایران جزو ۲۰ کشور نخست به لحاظ بزرگی اقتصاد است. این شاخص‌ها بیش از هر چیزی بر لزوم واقعی شدن قیمت پول در اقتصاد کشور صحه می‌گذارند، به‌ویژه در شرایطی که ما سال‌های طولانی تورم دو رقمی تجربه کرده‌ایم، از همین رو، ما به عملیات بازار باز نیاز داریم.
وی افزود: تا زمانی که قیمت پول واقعی نشود، سرمایه‌گذاری در بازارهای مختلف با چراغ روشن نخواهد بود. اگر امروزه مردم بدون نیاز واقعی و مصرفی به سمت بازار طلا، زمین، خودرو و مسکن هجوم می‌آورند، برای این است که این کالاهای سرمایه‌ای برای پول پناهگاه شده تا ارزش خود را از دست ندهد. اما وقتی که قیمت پول واقعی شود، پول در همین بازار باقی می‌ماند. برای همین است که عملیات بازار باز برای اقتصاد مفید خواهد بود.
این اقتصاددان در پاسخ به کسانی که معتقدند در کشورهای با تورم بالا، هدف‌گذاری نرخ بهره صحیح نیست، گفت: اتفاقاً عکس مطلب درست است؛ اگر نرخ تورم ما یک رقمی بود شاید عملیات بازار باز اثرگذار نبود، اما باید توجه کنیم تنها یکی از اهداف عملیات بازار باز هدایت نقدینگی است، هدف دیگرش کشف کردن قیمت واقعی پول است. بنابراین در کشورهایی که تورم بالا است این عملیات برای تعیین قیمت واقعی پول لازم است.
وی گفت: یکی از دستاوردهای این عملیات، روشن شدن نرخ بهره بین‌بانکی است که می‌تواند در کاهش نرخ تورم مؤثر باشد. همچنین می‌تواند برای بازارهای سرمایه‌گذاری علامت‌دهی کند.