آمریکا تهدید کرده بود صادرات نفت‌مان را به صفر می‌رساند، تهدیدی که اگر چه در عمل اتفاق نیفتاد، اما حجم و ارزش صادرات نفت کشور را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد و حالا درآمدهای ارزی کشور از سال‌های نه چندان دور و رکوردشکنی‌های چند صد میلیارد دلاری فاصله زیادی دارد.
معاون اول رئیس‌جمهوری اخیرا در سخنانی با بیان اینکه نتوانستند صادرات نفت کشور را به صفر برسانند، در عین حال گفت: با فشاری که وارد کردند حتی کشورهای دوست ایران هم که جزو نزدیک‌ترین کشورها در ارتباط با ما هستند، جرأت اینکه از ما نفت بخرند را تقریبا ندارند. البته او افزود که «ما به روش‌های دیگری متوسل می‌شویم که بتوانیم نفت کشور را بفروشیم.»
طبق گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی شرکت پایانه‌های نفتی ایران، صادرات نفت خام ایران در سال ۹۱ به کمتراز روزانه یک میلیون و ۱۳۰ هزار بشکه در سال ۹۱رسید که این رقم کمترین میزان صادرات نفت خام ایران از سال ۱۳۶۰ تا آن زمان بوده، اما طبق اعلام چندی پیش معاون سازمان برنامه و بودجه، بودجه سال ۹۸ کل کشور بر اساس فروش روزانه ۳۰۰ هزار بشکه نفت بسته شده است. با این وصف، اکنون صادرات نفت هم به لحاظ قیمت و هم به لحاظ حجم پایین‌تر از دولت احمدی‌نژاد است و در حالی که جمعیت کشور حدود ۱۰ میلیون بیشتر شده است، اداره کشور به سختی ممکن است.
بحران مالی با نفت ایران چه کرد؟
این روزها صادرات نفت ایران به کمترین مقدار خود از ابتدای دولت نهم و حتی از ابتدای انقلاب رسیده است. حجم صادرات نفت که پیش از این به بالای دو میلیون بشکه در روز می‌رسید، به دنبال انواع تحریم‌ها، حالا به چندصد هزار بشکه تنزل یافته است. ایرناپلاس با مرور گزارش‌ها و آمارهای بانک مرکزی، روند درآمدهای ارزی کشور را که بخش عمده آن از صادرات نفت خام به‌دست می‌آید، بررسی کرده است.
در سال ۱۳۸۴، میانگین تولید نفت خام کشور روزانه حدود ۴.۱ میلیون بشکه بود که ۲.۶ میلیون بشکه آن صادر می‌شد. حجم صادرات فرآورده‌های نفتی نیز روزانه در حدود ۲۴۵ هزار بشکه بود. قیمت هر بشکه نفت خام در این سال، به‌طور میانگین حدود ۵۳ دلار بوده است. تحولات مثبت بازار جهانی نفت خام در این سال و همچنین قیمت‌های بالای نفت در بازارهای جهانی، رشد ارزش صادرات نفتی را به‌دنبال داشت، به‌طوری که ارزش صادرات نفت و گاز در این سال، ۳۴.۴ درصد رشد کرد.
در دومین سال دولت احمدی‌نژاد، صادرات نفت خام ایران با کاهش ۲۰۰ هزار بشکه در روز، به روزانه ۲.۴ میلیون بشکه رسید و در مقابل، حجم صادرات فرآورده‌های نفتی با رشد ۸.۶ درصدی به ۲۶۶ هزار بشکه در روز رسید. قیمت هر بشکه نفت خام صادراتی کشورمان در سال ۱۳۸۵، در حدود ۶۰ دلار بود.
میانگین صادرات نفت خام ایران در سال ۱۳۸۶ به ۲.۵ میلیون بشکه در روز افزایش یافت. میانگین قیمت هر بشکه نفت خام کشورمان در این سال ۷۸ دلار بود، اما صادرات فرآورده‌های نفتی با کاهش ۲۵.۲ درصدی، ۱۹۹ هزار بشکه در روز بود. نشانه‌های هشدار درباره پررنگ شدن جایگاه بخش نفت در بخش خارجی اقتصاد ایران در این سال مشهود بود. یکی از این نشانه‌ها، کسری حدوداً ۴۸ میلیارد دلاری تراز حساب جاری غیرنفتی است؛ به این معنی که صادرات غیرنفتی در سال ۱۳۸۶ تنها پاسخگوی تأمین مالی حدود سه ماه واردات کشور بوده است. سهمیه‌بندی بنزین در سال ۱۳۸۹، اجرایی شد.
بحران مالی جهانی در آخرین سال دولت نهم رخ داد. با اینکه بازارهای مالی ایران به دلیل ارتباط حداقلی با بازارهای مالی جهانی، تأثیر چندانی از این بحران ندیدند، اما آثار ثانویه بحران مالی در بازار انرژی و کاهش قیمت نفت، اقتصاد کشور را تحت تأثیر قرارداد. میانگین تولید نفت خام ایران با توجه به سهمیه اوپک به ۳.۹ میلیون بشکه در روز کاهش یافت. صادرات نفت خام به ۲.۴ میلیون بشکه در روز رسید و حجم صادرات فرآورده‌های نفتی نیز که در سه سال گذشته حرکتی خلاف حجم صادرات نفتی داشت، تقریباً نصف شد و به ۹۸ هزار بشکه در روز رسید. قیمت هر بشکه نفت خام کشورمان در این سال با رشد اندکی، به ۸۰ دلار به ازای هر بشکه افزایش یافت.
مجموع کل ارزش صادرات کالاهای کشور بین سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ حدود ۳۵۹ میلیارد دلار بود که ۲۹۲ میلیارد دلار آن از صادرات نفت، ۲۰ میلیارد دلار از صادرات محصولات پتروشیمی و ۴۸ میلیارد دلار از صادرات محصولات غیرنفتی به‌دست آمد.
رکوردشکنی ۱۱۹ میلیارد دلاری صادرات نفتی
شروع به‌کار دولت دوم احمدی‌نژاد همزمان با بحران سیاسی داخلی و ادامه بحران مالی جهانی بود. سهم ایران در تولید نفت اوپک به ۳.۶ میلیون بشکه در روز کاهش یافت و صادرات نفت خام ایران به ۲.۱ میلیون بشکه در روز رسید و قیمت میانگین هر بشکه نفت خام کشورمان با ۱۴.۲ درصد کاهش یعنی ۶۹ دلار صادر شد.
در سال ۱۳۸۹ نیز حجم صادرات نفت خام و همچنین فرآورده‌های نفتی، کاهش یافت به‌طوری که روزانه دو میلیون بشکه نفت و ۸۱ هزار بشکه فرآورده‌های نفتی، سهم ایران در بازار جهانی این دو گروه کالایی بود. با وجود افت حجم صادرات، قیمت هر بشکه نفت خام ایران با افزایش ۲۲درصدی به ۸۴ دلار رسید. اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها، افزایش قیمت حامل‌های انرژی و پرداخت یارانه نقدی ماهانه در این سال آغاز شد. در این سال در مجموع، بیش از ۱۱ هزار میلیارد تومان یارانه نقدی به خانوارها پرداخت شد.
سومین سال دولت دهم، سالی است که دلارهای نفتی به اقتصاد ایران سرازیر شدند. میانگین تقریبی قیمت هر بشکه نفت در سال ۱۳۹۰ به ۱۱۱ دلار رسید و حجم صادرات نیز روزانه حدود دو میلیون بشکه بود. صادرات فرآورده‌های نفتی نیز به روزانه ۸۸ هزار بشکه در روز رسید و درآمد حاصل از صادرات نفت خام، به رقم بی‌سابقه ۱۱۹ میلیارد دلار رسید.
دولت دوم احمدی‌نژاد آخرین سال خود را با شوک نرخ ارز، تحریم‌های اقتصادی و رکود تورمی، پشت سر گذاشت. از طرف دیگر، قیمت نفت ایران نیز وارد روند نزولی خود شد و به میانگین ۱۰۸ دلار به‌ازای هر بشکه رسید. مجموع ارزش صادرات نفت خام، فرآورده‌های نفتی، گاز طبیعی، مایعات و میعانات گازی در سال ۱۳۹۱ نسبت به سال قبل بیش از ۴۲ درصد کاهش یافت و به ۶۸میلیارد دلار رسید که دلیل آن، تحریم‌های نفتی و موانع ایجاد شده برای نقل و انتقالات ارزی بود. میزان صادرات نفت در این سال به میانگین روزانه ۱.۸ میلیون بشکه رسید که درآمدی حدود ۶۸ میلیارد دلار را برای کشور ایجاد کرد.
مجموع کل ارزش صادرات کالاهای کشور بین سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۱ حدود ۴۷۷ میلیارد دلار بود که ۳۴۳ میلیارد دلار آن از صادرات نفت، ۳۸ میلیارد دلار از صادرات محصولات پتروشیمی و ۹۶ میلیارد دلار از صادرات محصولات غیرنفتی به‌دست آمد.
کاهش درآمدهای صادراتی در دولت اعتدال
انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲ و پیروزی روحانی که با شعار اعتدال روی کار آمد، با تحولات بین‌المللی آثار اقتصادی مثبتی برای ایران به همراه داشت. مذاکرات ژنو و توافق با ۱+۵ مهم‌ترین اقدامات دولت یازدهم در اولین سال فعالیت خود بود. قیمت نفت ایران همچنان در روند کاهشی خود قرار داشت و به ۱۰۵ دلار به‌ازای هر بشکه رسید. سهمیه تولید نفت ایران در اوپک به ۱.۶ میلیون بشکه و صادرات فرآورده‌های نفتی به ۹۹ هزار بشکه در روز کاهش یافت.
در سال ۱۳۹۳ نیز حجم صادرات و قیمت هر بشکه نفت ایران، کاهش یافتند به‌طوری که صادرات نفت خام ایران به ۱.۳ میلیون بشکه در روز و قیمت هر بشکه به ۸۳ دلار رسید. مازاد حساب جاری در سال ۱۳۹۳ به‌علت افت قابل ملاحظه قیمت نفت خام صادراتی در بازارهای بین‌المللی با ۴۰ درصد کاهش نسبت به سال ۱۳۹۲ به حدود ۱۶میلیارد دلار رسید.
به ثمر رسیدن مذاکرات با کشورهای ۱+۵ و توافق برجام در سال ۱۳۹۴، چشم‌انداز مثبتی برای سال ۱۳۹۵ رقم زد، اما کاهش قیمت نفت که از سال گذشته آغاز شده بود، موجب شد رشد اقتصادی کشور باز هم به دامنه منفی وارد شود. متوسط صادرات نفت خام در این سال به ۱.۴ میلیون بشکه در روز افزایش یافت، اما قیمت نفت همچنان در مسیر کاهشی قرار داشت و با ۴۶ درصد کاهش، به ۴۵دلار به ازای هر بشکه رسید.
در سال ۱۳۹۵، سهمیه ایران در تولید نفت اوپک به روزانه ۳.۸ میلیون بشکه و صادرات نفتی به روزانه ۲.۱ میلیون بشکه افزایش یافت. میانگین قیمت هر بشکه نفت خام کشورمان نیز به ۴۶ دلار رسید. اما انتخاب ترامپ به ریاست جمهوری آمریکا واقعه‌ای بود که مسیر متفاوتی را پیش روی دولت دوم روحانی قرار داد.
مجموع کل ارزش صادرات کالاهای کشور بین سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶ حدود ۳۶۸ میلیارد دلار بود که ۲۰۸ میلیارد دلار آن از صادرات نفت، ۴۰ میلیارد دلار از صادرات محصولات پتروشیمی و ۱۲۱ میلیارد دلار از صادرات محصولات غیرنفتی به‌دست آمد.
صادرات نفتی به زیر کشیده شد
روحانی در حالی پیروز دوازدهمین انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۶ شد که سنگ‌اندازی‌های داخلی و خارجی در سر راه برجام، بیشتر می‌شدند. تورم و نارضایتی نسبت به وضعیت معیشتی، مردم را به خیابان‌ها کشاند. این سال با شوک ارزی، افزایش روزانه صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی به پایان رسید. در سال ۱۳۹۶ سهمیه تولید نفت ایران در اوپک به ۳.۸ میلیون بشکه در روز و میزان صادرات به ۲.۱ میلیون بشکه در روز رسید. میزان صادرات فرآورده‌های نفتی نیز با رشد ۷۵ درصدی به ۲۵۶ هزار بشکه در روز افزایش یافت.
خروج آمریکا از برجام، مهم‌ترین اتفاق سال ۱۳۹۷ بود که صادرات ایران را تحت تأثیر قرارداد. هنوز آمارهای رسمی داخلی درباره صادرات نفت ایران منتشر نشده، اما بر اساس آمار اوپک در سال ۲۰۱۸ یعنی از دی ۱۳۹۶ تا دی ۱۳۹۷، صادرات نفت خام ایران روزانه ۱.۸ میلیون بشکه بوده است. آمارهای سال جاری نیز که از منابع مختلف و به‌صورت ماهانه در دسترسند نشان می‌دهند در برخی مقاطع زمانی، میزان صادرات نفت ایران به دلیل تحریم‌های ثانویه و تهدید، به چندصد هزار بشکه رسیده است.
در مجموع، میانگین صادرات روزانه نفت در هشت سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۱، روزانه ۲.۲ میلیون بشکه بود. میزان صادرات در ۶ سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۷ به میانگین روزانه ۱.۷ بشکه در روز رسیده است. این تغییر در حجم صادرات، درآمد سالانه ناشی از فروش نفت را نیز تحت تأثیر قرار داده است، به‌طوری که میانگین درآمد سالانه حاصل از فروش نفت که در دوره هشت‌ساله دولت‌های نهم و دهم، ۷۹ میلیارد دلار بوده است، از ابتدای دولت یازدهم تا پایان سال ۱۳۹۶ به حدود ۵۴ میلیارد دلار رسیده و اکنون وضعیت دشوارتری را طی می‌کند.