نوسانات ارزی در سال‌های اخیر تأثیر بسزایی روی قیمت کاغذ و کتاب داشت. تا جایی که بسیاری از خانواده‌ها، این کالای فرهنگی را از سبد خرید خود خارج کردند. افزایش قیمت دلار باعث بالا رفتن قیمت‌ها از کرایه تاکسی تا نان شد، کتاب هم از این روند مصون نماند. اما با پایین آمدن قیمت دلار در کشور، قیمت کتاب تغییری نکرد.
یکی دیگر از مسائلی که جامعه کتابخوان را در انتظار کاهش قیمت کتاب نگه می‌دارد، اعلام قیمت کاغذ از طرف انجمن واردکنندگان کاغذ و مقواست. حسن میرباقری، رئیس انجمن واردکنندگان کاغذ و مقوا در مردادماه سال ۹۸ اعلام کرد: به‌دنبال همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و انجمن واردکنندگان کاغذ و مقوا، وضعیت بازار نسبت به دو ماه قبل در زمینه تأمین انواع کاغذ گلاسه و مقوا بسیار خوب است و می‌توان ادعا کرد که قیمت انواع کالاها تا ۵۰ درصد کاهش داشتند. او همچنین در مهرماه سال ۹۸ از کاهش ۳۰ درصدی قیمت کاغذ تحریر نسبت به دو ماه گذشته خبر داد. اما این اخبار منجر به کاهش قیمت کتاب نشد.
در شرایطی که قیمت کتاب برای مخاطبانش بالا به نظر می‌رسد، علیرضا بهرامی، مدیر انتشارات آرادمان به ایرناپلاس گفته است: قیمت کتاب در یک سال یا چندین ماه گذشته، افزایش پیدا کرده، اما کتاب گران نشده است. او در توضیح این جمله افزود: افزایش قیمت یعنی اینکه قیمت کتاب ۱۰ هزار تومانی، ۲۰ هزار تومان شود؛ اما گران نشدن کتاب را باید در مثالی عینی توضیح دهم. ما برای نمایشگاه سال ۹۷ یک کتاب از کازئو ایشی‌گورو ترجمه و منتشر کردیم. این کتاب با کاغذبندی ۸۴ هزار تومان، قیمت ۱۵ هزار تومانی خورد و برای نمایشگاه سال ۹۸ با همان مختصات و تقریباً با همان تعداد صفحه، مترجم، قالب، طرح جلد، صفحه‌بندی و تقریباً همان تعداد صفحه، کتابی از هاروکی موراکامی با کاغذبندی بالای ۴۰۰ هزار تومان منتشر کردیم، یعنی قیمت مواد مصرفی بیش از پنج برابر گران‌تر از سال قبل شد، درحالی که قیمت پشت جلد ۲۵ هزار تومان ثبت شد.
کتاب هم مانند باقی شاخه‌های بازار، افزایش سه برابری قیمت دلار را تجربه کرده است، هزینه تولیدش پنج برابر افزایش پیدا کرده، اما قیمتش دو برابر هم نشده استبه گفته مدیر انتشارات آرادمان، ناشران در این شرایط نه‌تنها از خیر سود گذشته‌اند، بلکه ضرر کرده‌اند چراکه هزینه تولید ۴۰۰ درصد رشد و فروش در نمایشگاه ۶۰ درصد افت داشته است. او ادامه داد: در این شرایط که ورشکستگی ناشر را رقم می‌زند، قیمت‌هایی پشت‌جلد کتاب‌ها درج شده است و حال انتظار دارید که با کاهش قیمت دلار و پایین آمدن قیمت کاغذ، قیمت کتاب هم کاهش پیدا کند. کتاب هم مانند باقی شاخه‌های بازار، افزایش سه برابری قیمت دلار را تجربه کرده است، هزینه تولیدش پنج برابر افزایش پیدا کرده، اما قیمتش دو برابر هم نشده است. اگر برای قیمت کتاب نسبت ریاضی در نظر بگیریم، نه‌تنها گران نشده، بلکه در یک سال گذشته ارزان شده است.
نظارت سازمان حمایت از مصرف کنندگان بر قیمت کاغذ
در این شرایط آیا می‌توان از ناشرها توقع کاهش قیمت کتاب‌ها را داشت؟ بهرامی در پاسخ به این سؤال توضیح داد: نخستین نکته این است ناشرانی که مانند ما شرایط نیمه ورشکستگی را تجربه کردند، در چند ماه اخیر توان تولید نداشتد، زیرا ۴۶۰ الی ۵۰۰ درصد عقب افتاده‌اند، موعد چک‌های آنها رسیده و نمی‌توانند تولید داشته باشند. با بازاری مواجه هستیم که منطق خودخواهانه و منفعت‌طلبانه دارد. سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان درباره قیمت رب‌گوجه فرنگی که با وجود کاهش ۱۰ برابری قیمت گوجه، کاهش پیدا نکرد، مسئولیتی ندارد، اما شنیده‌ام سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان قرار است روی قیمت کتاب نظارت داشته باشد. شاید این مسئله مطرح است که فقط می‌توان روی حوزه فرهنگی نظارت داشت، شاید هم به این دلیل است که در حوزه فرهنگی مفسده کمتر است.
در روزهای اخیر، سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کرده بود: به منظور کنترل بازار کاغذ و حمایت از ناشران، ۲۵ هزار تن کاغذ ثبت سفارش شده است. بخشی از این کاغذ توزیع شده و بقیه هم در حال توزیع است.
قیمت کاغذ در این روزها کاهش پیدا کرده است، اما با این احتمال که این کاهش ثابت و ماندگار نیست، نمی‌توان قیمت کتاب و بازار نشر را بر اساس آن ثابت نگه داشت یا حتی در انتظار کاهش قیمت کتاب بود. به گفته بهرامی یکی از دلایل کاهش قیمت کاغذ در این مقطع زمانی، فاصله از نمایشگاه کتاب، انتخابات و سال نو است، زیرا در این برهه، تقاضا کاهش پیدا می‌کند و با نزدیکی به نمایشگاه کتاب، انتخابات یا زمان تولید سررسید برای سال نو، قیمت کاغذ احتمالا افزایش پیدا خواهد کرد.
ناشران پاک باخته شدند
مدیر انتشارات آرادمان با اعلام اینکه هنوز جای امیدواری هست، توضیح داد: طبق اطلاعاتی که به من رسیده است، کارگروه ساماندهی کاغذ بعد از نمایشگاه کتاب، روند معقول‌تری در ارزیابی خود پیش‌گرفت. پیش از این در سال ۹۷ مقدار قابل توجهی کاغذ میان ناشرانی توزیع شد که سال‌ها بود کار نشر نمی‌کردند، این یکی دیگر از عواقب تصمیمات نادرست بود. مقدار قابل توجهی کاغذ هدر رفت و قیمت کاغذ کاهش پیدا نکرد.
کاغذ تعاونی آشنا کافی نیست
با اینکه کاغذ یکی از مواد اساسی در تهیه کتاب است، زینک، مقوا، سلفون و ... نیز از مواد تشکیل دهنده کتابند که بدون هر کدام از آنها کار نشر متوقف می‌شود. صالح رامسری، مدیر انتشارات معین با اشاره به چندوجهی بودن نیازها در تولید کتاب به خبرنگار ایرناپلاس گفت: یکی از نکاتی که باید به آن توجه کرد، کافی نبودن مقدار کاغذی است که تعاونی آشنا به ناشران تخصیص می‌دهد. درست است که این تعاونی کاغذ را بندی ۱۸۰ هزار تومان می‌دهد، اما باید باقی نیاز خود را از بازار آزاد تهیه کنیم. وقتی قیمت کاغذ بالا می‌رود، قیمت صحافی، لیتوگرافی و چاپخانه خودبه‌خود افزایش پیدا می‌کند.
به گفته این مدیر نشر، قیمت کتاب می‌تواند کاهش پیدا کند به شرط اینکه سایر موارد مورد نیاز تولید کتاب هزینه‌های بالایی نداشته باشد. او توضیح داد: برای مثال، ممکن است قیمت کاغذ را با تخصیص دولتی آن بهبود بخشند، اما برای چاپ کتاب به مواد دیگر مانند زینک، سلفون و مقوا نیاز است که اگر هر کدام از اینها نباشد، ناشر مجبور می‌شود برای تهیه آنها هزینه بیشتری متحمل شود و همه این موارد بر قیمت کتاب تأثیر خواهد داشت.
برخی از ناشران برای پایین آوردن هزینه‌ها، نقش ویراستار را در تنظیم کتاب نادیده می‌گیرند، عملی که تأثیر قابل توجهی بر کیفیت کتاب داردفقدان نهاد یا قوانین ناظر بر تعیین قیمت کتاب
غیر از برخی از ناشرها که قیمت‌هایی باورنکردنی برای کتاب‌هایشان در نظر می‌گیرند، به‌نظر می‌رسد کاهش قیمت کتاب، هدفی است که برای رسیدن به آن باید کلیه ساز و کار صنعت نشر به شرایط مناسب‌تری نزدیک شود. تا زمانی که هر کدام از مؤلفه‌های تولید کتاب با مشکل مواجه باشد، ناشران نمی‌توانند با کاهش قیمت‌ها خود را از چاله ورشکستگی که هر روز عمیق‌تر می‌شود، نجات دهند و همچنین کتاب تبدیل به کالای لوکسی می‌شود که جوانان و دانشجویان قادر به تهیه آن نخواهند بود. همچنین هنوز در ایران استانداردی برای تعیین قیمت کتاب تنظیم نشده است. کیفیت مواد سازنده کتاب، ویراستاری، نمونه‌خوانی همه از مواردی است که ناشر در صورت رعایت هر کدام، قیمت بالاتری برای کتاب در نظر می‌گیرد. تا جایی که برخی از ناشران برای پایین آوردن هزینه‌ها، نقش ویراستار را در تنظیم کتاب نادیده می‌گیرند، عملی که تأثیر قابل توجهی بر کیفیت کتاب دارد.
در این وضعیت هر قیمت بالایی به معنی کیفیت و رعایت استاندارد در تهیه کتاب نیست. با کمی جستجو در بازار کتاب متوجه تفاوت قیمت کتاب‌هایی که از نظر کاغذ، صفحه‌بندی، شرایط ویرایشی و سال نشر مشابه هستند، خواهید شد و این مقایسه بیرون از کتاب‌های نفیس و ناشران دولتی انجام شده است. مثلاً ناشری یک کتاب ۱۱۶ صفحه‌ای را در قطع رحلی بیاضی با محتوای محدود را ۷۹ هزار تومان قیمت زده و ناشر دیگری کتابی با ۳۹۸ صفحه و با کاغذ بالک را ۶۴ هزار تومان قیمت‌گذاری کرده است و انتشارات دیگری کتاب یک نویسنده معروف در قطع پالتویی و با ۱۹۰ صفحه را ۲۸ هزار و هشتصد تومان به فروش می‌رساند که با یک ضرب و تقسیم ساده معلوم است که قیمت‌ها بیشتر از عرف و هزینه‌های صرف شده است.