برگزاری جشنواره‌های مختلف در کشور به مرور به یک امر عادی تبدیل شده و هر از گاهی، نام و نشان یک جشنواره، دورهمی یا محفل که به بهانه‌های مختلف هم برگزار می‌شوند، به گوش می‌رسد. این جشنواره‌ها که اغلب در حوزه سینما و تلویزیون و کمتر تئاتر هستند، طی این سال‌ها نه‌تنها افزایش پیدا کرده، بلکه از سمت هنرمندان هم بسیار مهم تلقی می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که منتخبان برخی از این فستیوال‌ها به فعال‌ترین و پرطرفدارترین‌های سال تبدیل می‌شوند. البته از نقش اینستاگرام و دیگر شبکه‌های اینترنتی هم نباید در ترویج و مهم جلوه دادن این جشن‌ها غافل بود. حتی در برخی از این محفل‌ها، برپایی فرش قرمز و مراسم فوتوکال مهم‌تر از ماهیت جشنواره‌ها تلقی می‌شود.
با احمد طالبی‌نژاد، کارگردان و یکی از پیشکسوتان حوزه نقد درباره افزایش و کارایی این جشنواره‌ها صحبت کردیم.
جشنواره‌ها تأثیری بر کیفیت آثار فرهنگی نداشته‌اند
احمد طالبی‌نژاد، نویسنده ماهنامه فیلم درباره پیدایش جشنواره‌ها در سال‌های اخیر به خبرنگار ایرناپلاس گفت: چند شب پیش جلسه‌ای برای جشنواره رشد، به مناسبت نزدیک شدن به پنجاهمین دوره‌اش در موزه سینما برگزار شد. جشنواره رشد اولین جشنواره‌ای است که در کشور برپا شده و اصلاً واژه جشنواره با همین رویداد، وارد فرهنگ هنری ما شده است، چون قبلاً از واژه فرنگی‌اش یعنی فستیوال استفاده می‌کردند. نکته‌ای که در این جلسه اعلام کردم، این بود که این همه جشنواره و رویداد هنری چه خاصیتی برای فرهنگ و هنر ما دارند؟ و به قول معروف، خروجی‌اش در این مملکت چیست؟ هر نهاد و سازمانی یک دفتر و دستک، تجلیل، جشنواره، یادواره یا مراسم و جایزه‌ای در نظر می‌گیرد، در حالی که در عمل اتفاقی نمی‌افتد؛ یعنی تأثیری بر روند کیفی تولیدات فرهنگی ما ندارند؛ تنها شاید از نظر کمّی تأثیری داشته باشند که البته در این هم شک دارم.
وی در ادامه افزود: همین جشنواره رشد که خود من ۱۰ تا ۱۵ سال از بهترین سال‌های زندگی‌ام را آنجا کار کرده‌ام و به اعتقاد من هم یکی از مهم‌ترین، جذاب‌ترین و ضروری‌ترین جشنواره‌هاست که از سال ۴۳، ۴۴ تا الان در حال برگزاری است، غیر از وقفه‌ای که در دوران انقلاب داشته است؛ اما چه میزان، خروجی و تأثیرگذاری بر نظام آموزشی ما داشته است؟ در آن جلسه هم گفتم که هیچ تأثیرگذاری نداشته است. کما اینکه معتقدم جشنواره کودک یکی از بهترین جشنواره‌های بین‌المللی کشور است و برگزاری‌اش هم خیلی ضروری است، اما بر روند کیفی و کمّی تولید فیلم کودک و نوجوان بر این مملکت هیچ تأثیری نگذاشته است. بقیه جشنواره‌ها هم به همین ترتیب هستند.
فیلم‌هایی که چندباره در جشنواره‌ها رقابت می‌کنند
این منتقد، با انتقاد از جشنواره‌های مختلف سینمایی افزود: غیر از جشنواره فجر که یک وجهه سیاسی دارد، بقیه چه خاصیتی دارند؟ این همه بودجه و هزینه صرف برگزاری انواع و اقسام جشن‌ها می‌شود. ما جشنواره فیلم فجر را داریم که به فیلم‌های برگزیده جوایزی اهدا می‌کند. بعد در جشن خانه سینما دوباره همان فیلم‌ها را داوران ارزیابی می‌کنند و به آن جایزه می‌دهند. آکادمی سینماسینما هم دو سالی است که دوباره همان فیلم‌ها را مورد ارزیابی قرار داده و جایزه می‌دهد. البته جوایز جنبی هم وجود دارد. یعنی برخی سازمان‌های دولتی و خصوصی هم هیئت داورانی دارند که بعد از مراسم جشنواره فیلم فجر، مراسمی می‌گیرند و جوایزی اهدا می‌کنند.
فکر نمی‌کنم در فرانسه هم به اندازه ما جشنواره سینمایی برگزار شود
طالبی‌نژاد با تأکید بر بی‌فایده بودن جشنواره‌هایی که به‌تازگی باب شده است، تصریح کرد: فکر نمی‌کنم در فرانسه که فرهنگی‌ترین کشور دنیاست، به این اندازه، جشنواره هنری به‌خصوص جشنواره سینمایی برگزار شود. این در حالی است که هم سینمای فرانسه اعتبار دارد و هم جشنواره کن به کل جشنواره‌های جهانی می‌ارزد. البته اگر هم برگزار شود در یک اقتصاد و فرهنگ مترقی و جریان آرام‌بخش اتفاق می‌افتد که اگر هر روز هم جشنواره برگزار شود، کم است. اما واقعیت این است که با وجود این همه نابسامانی و مشکلات اقتصادی مردم و گرفتاری‌هایی مثل ممیزی و سانسور، این همه جشن و پایکوبی، چه خاصیتی دارد؟ فقط این وسط یک عده‌ای از طریق بودجه‌هایی که می‌گیرند به نان و نوا می‌رسند.
الیور استون یک آدم شاخ‌شکسته است
وی با انتقاد از جشنواره بین‌المللی فیلم فجر ادامه داد: با وجود اینکه رابطه‌ام با رضا میرکریمی خیلی دوستانه است؛ ولی همیشه این سؤال را دارم که جشنواره جهانی فیلم فجر چه خاصیتی دارد، وقتی نمی‌توانیم فیلمسازهای مطرح دنیا را دعوت کنیم؟ البته ممکن است بگویند ما الیور استون را دعوت کردیم؛ الیور استون یک آدم شاخ‌شکسته است. یعنی در حال حاضر در سینمای آمریکا علاف است. کسانی که دورانشان گذشته است را دعوت می‌کنند و آنها هم می‌پذیرند و می‌آیند. ولی آیا واقعاً فیلم‌های روز اروپایی، آمریکایی، آسیایی را می‌توانند مستقیم و بدون ممیزی نمایش بدهند؟ جشنواره‌ها معیارهایی دارند. در قانون بین‌المللی، جشنواره‌ها می‌توانند به نسبت شرایط فرهنگی جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم حدود سه دقیقه از فیلم را حذف کنند. ولی در سینمای کشور نیم ساعت از فیلم و گاهی هم بیشتر حذف می‌شود. چرا باید هر کسی که از راه می‌رسد یک پست و حکمی بگیرد و دبیر جشنواره فلان و بهمان شود.
نهادهای پیدا و پنهان خط مشی فرهنگی مشخص می‌کنند
نویسنده کتاب «من بن‌لادن نیستم» تعدد جشنواره‌ها را برای هر مملکتی کارآمد و لازم ندانست و تأکید کرد: این همه جشنواره، برای کشوری خوب و لازم است که جریان فرهنگ و هنرش به شکل سیال، آزاد و دموکراتیک باشد. ما هنوز در بدیهیات، مسئله داریم. چند شب گذشته که جشن خانه سینما برگزار شد، من کلیپی را دیدم که دبیر فرهنگی روزنامه کیهان علیه دو نفر از انسان‌های نخبه این مملکت یعنی شجریان و فردوسی‌پور حرف می‌زند. انگار که این عزیزان دشمن خونی مردم هستند. شرایط ما به شکلی است که متولیان امور فرهنگی فشل مانده‌اند و جریان‌های پیدا و پنهان، برای فرهنگ و هنر تعیین تکلیف می‌کنند، سریال‌های تلویزیون هم با آن نگاه‌ها ساخته می‌شوند. به مجری برنامه هفت نگاه کنید، این آقا قرار بوده فیلمساز باشد. اما آنجا مستأصل نشسته و در قبال فحاشی آن فرد، یک کلمه نمی‌گوید که دفاع کرده باشد. چون می‌ترسد علیه کیهان حرفی بزند و نانش آجر شود.
وی در پایان افزود: برگزاری جشنواره به خودی خود نباید هدف باشد. هر جشنواره‌ای باید هدف مشخصی را دنبال کند نه اینکه خود جشنواره هدف شود. خیلی از این جشنواره‌ها هیچ هدفی را دنبال نمی‌کنند. ارزیابی و داوری فیلم‌ها هم در این جشنواره‌ها به یک سیکل تکراری و ابتدایی تبدیل شده است.
گزارش از هنگامه ملکی