معضل زباله یک معضل جهانی است. در طول دهه‌های گذشته بسیاری از کشورها نسبت به مضرات این معضل آگاه شده و مدیریت آن را در دستور کار قرار داده‌اند. این اقدامات نتایج خوبی داشته است و حالا زباله در حکم طلایی است که به منبع درآمد بسیاری از کشورها و حتی خانواده‌ها تبدیل شده است. اما آمارها وضعیت خوبی از کشور ما در این حوزه نشان نمی‌دهد. هنوز بسیاری از ابتدایی‌ترین اقدامات مدیریت پسماند که یکی از آنها تفکیک از مبدأ است، در کشور اجرایی نشده است. این در حالی است که تولید روزانه زباله هم روز به روز در حال افزایش است. مدیریت پسماند و بحث ساماندهی زباله در کشور اگرچه گاه چنان داغ شده است که به ابزاری برای تسویه‌حساب‌های حزبی تبدیل شده است، اما هنوز اقدام جدی در مورد آن انجام نشده است. در این میان هر از چند گاهی برخی از مسئولان به لزوم اجرایی شدن اقدامات در حوزه مدیریت پسماند اشاره می‌کنند که جدیدترین آنها تذکر محسن هاشمی، رئیس شورای شهر تهران بود.
نه به کیسه زباله
مجید عباسپور، استاد دانشگاه شریف و عضو پژوهشگاه انرژی، آب و محیط زیست این دانشگاه در گفت‌وگو با ایرناپلاس با اشاره به اینکه در کشورهای مختلف از سال‌های گذشته اقدامات بسیاری در زمینه مدیریت پسماند انجام شده است، می‌گوید: به‌عنوان مثال تقریباً از سال ۲۰۱۵ دولت فرانسه استفاده از کیسه پلاستیکی در این کشور را ممنوع کرده و از آن زمان تنها اجازه استفاده از کیسه‌های قابل بازیافت به مردم می‌دهد و حتی جرایمی برای خاطیان در نظر گرفته است و در اجرای این قانون سخت‌گیری‌های لازم را داد. البته دولت فرانسه در کنار ایجاد این محدودیت‌ها، سالانه تا ۶ میلیون کیسه پلاستیکی قابل بازیافت به‌صورت رایگان در بین مردم توزیع می‌کند تا دسترسی به این کیسه‌ها بیشتر شده و مردم نسبت به استفاده از آن تشویق شوند.
در هلند هم مردم به این نتیجه رسیده‌اند که از کیسه‌های پلاستیکی استفاده نکنند و هزینه خرید آن به‌قدری بالاست که مردم ترجیح می‌دهند به‌جای پرداخت چنین هزینه‌ای از کیسه‌های پارچه‌ای استفاده کنند. این موضوع از سال ۲۰۱۷ در این کشور خیلی باب شده است.
چنین اقداماتی تنها در کشورهای توسعه‌یافته نیست، بلکه کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه نیافته نیز قوانین این‌چنینی برای مدیریت پسماند خود وضع کرده‌اند. عباسپور ادامه می‌دهد: مراکش هم جزء کشورهایی است که از سال ۲۰۱۵ استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را منع کرده است. جالب است بدانید که کنیا هم‌چنین اقدامی را انجام داده است. کشور بنگلادش هم به دلیل اینکه به لحاظ جغرافیایی، سرزمینی پست به‌حساب می‌آید و پساب‌های ایجاد شده به‌راحتی می‌تواند باعث ایجاد سیلاب شود (موضوعی که بارها در این کشور اتفاق افتاده است)، از همین رو، کارشناسان این کشور اعلام کرده‌اند وجود کیسه‌های پلاستیکی و مواد زائد در مسیل‌ها باعث شده خروجی‌های آنها مسدود شود و سیل‌های زیاد در آنجا اتفاق بیفتد. همین باعث شده است که استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در این کشور هم ممنوع شود.
تولید زباله در ایران
عباسپور می‌گوید: بر اساس آمار در ایران روزانه تقریباً ۵۰ هزار تن زباله تولید می‌شود که سهم استان تهران چیزی حدود ۸ هزار تن در روز است. این میزان رقم بالایی است. این در حالی است که از این ۸ هزار تن، نزدیک به ۱۷ درصد بازیافت می‌شود و بقیه این زباله‌ها دفن می‌شوند در حالی که در دنیا به‌گونه‌ای عمل می‌کنند که ۷۰ درصد زباله‌ها بازیافت شده و ۳۰ درصد آن دفن شود.
او یکی از دلایل پایین بودن میزان بازیافت در کشور را بالا بودن سهم زباله تر از کل میزان زباله‌های تولید شده می‌داند. در حال حاضر زباله تر سهم ۵۰ تا ۶۰ درصدی از کل زباله‌های تولید شده را دارد. دلیل دیگر پایین بودن میزان بازیافت و بالا بودن سرانه تولید زباله در کشور است. بر اساس آمار، هر ایرانی روزانه نزدیک به ۷۰۰ گرم زباله تولید می‌کند. با این حجم از تولید زباله مشخص است که چه وضعیتی در محل دفن و بازیافت زباله وجود دارد.
زباله صفر
این استاد دانشگاه شریف یکی از معضلات سال‌های اخیر کشور در این حوزه را زباله‌های ساختمانی می‌داند. عباسپور می‌گوید روزانه ۳۰ تا ۴۰ هزار تن زباله ساختمانی در کشور تولید می‌شود. به همین دلیل است که به اعتقاد او برای مدیریت این پسماندها باید اول بررسی شود که چه استفاده‌هایی می‌توان از این پسماندها کرد. بسیاری از کشورها چنان در این زمینه موفق عمل کرده‌اند که حتی برخی از آنها ادعا می‌کنند که تا سال ۲۰۳۰ زباله را به صفر خواهند رساند. در حال حاضر رویکرد دنیا برای مدیریت پسماند ترکیبی و استفاده از چند روش به‌صورت همزمان است. بازیافت زباله، تولید کود کمپوست و تولید انرژی روش‌هایی است که هر کدام با تکنیک‌های متفاوت انجام می‌شود.
تولید انرژی از سوزاندن زباله‌ها ایجاد می‌شود. البته سوزاندن باعث آلودگی هوا می‌شود، اما در حال حاضر تکنیکی با نام تکنیک پلاسما مورد استفاده قرار می‌گیرد که زباله را در دمای حدود ۳۰۰۰ درجه می‌سوزانند. از آنجا که در این دما همه مواد یونیزه می‌شوند، هیچ آلودگی هوایی ایجاد نمی‌شود.
زباله‌های الکترونیکی
اما در دنیای تکنولوژیک امروز، گونه جدیدی از زباله‌ها وجود دارد که رویکرد متفاوتی نسبت به آنها اتخاذ می‌شود. در سال‌های اخیر زباله‌های الکترونیکی به انواع دیگر زباله اضافه شده‌اند و هر ساله به میزان آنها اضافه می‌شود.
عباسپور درباره مدیریت این پسماندها در دنیا می‌گوید: دو روش در حال حاضر برای این زباله‌ها وجود داد. روش نسبتاً قدیم‌تر گهواره تا گور نام دارد. در این روش کارخانجات تولید کننده وسایل الکترونیکی محصول خود را بعد از تولید رها نمی‌کنند، بلکه سرنوشت آن را حتی پس از پایان استفاده مشتری پیگیری می‌کنند. آنها پیگیری می‌کنند که سرنوشت محصول به کجا می‌انجامد و در نهایت ضایعات را جمع‌آوری می‌کنند و بعد از تفکیک آنها، ضایعات را می‌فروشند. بیلان کاری این شرکت‌ها نشان می‌دهد که توانسته‌اند ۲۰ تا ۳۰ درصد سود به دست آورند. روش جدیدتر گهواره تا گهواره است به این معنی که وقتی محصولی تولید می‌شود، نه‌تنها تا حوزه ضایعات آن می‌روند، بلکه مواد تشکیل دهنده را دوباره بازیافت می‌کنند و به مسیر تولید اصلی برمی‌گردانند. لذا در شرکت‌های بزرگ حتی اگر تولیدات خود را در کشورهای دیگر توزیع کنند، جمع‌آوری و برگرداندن ضایعات را تسهیل می‌کنند و در این زمینه‌ها هم سودهای زیادی عاید آنها می‌شود.
تفکیک زباله از مبدأ
نکته مهم در بحث مدیریت پسماند در کشورهای پیشرفته بحث تفکیک از مبدأ است. به این معنی که خانواده‌ها زباله‌های تر و خشک خود را از خانه تفکیک کرده و به شهرداری‌ها تحویل می‌دهند. عباسپور می‌گوید که درست است دولت در این زمینه فرهنگ‌سازی کرده، اما فرهنگ‌سازی و تشویق تنها کافی نیست. دولت‌ها برای تشویق مردم به این کار روش‌هایی را اتخاذ کرده‌اند که مردم به دلایل اقتصادی مجاب به این کار شوند. در بسیاری از کشورها مثل هند، استارتاپ‌ها در این حوزه وارد شده‌اند؛ به‌طوری که مردم با استفاده از اپلیکیشن‌ها زباله‌های خود را به آنها تحویل می‌دهند و در ازای آن اعتبار می‌گیرند. این اپلیکیشن‌ها به فروشگاه‌های بزرگ متصل‌اند و مردم با اعتبار خود می‌تواند از آنها خرید کنند. این روش‌ها باعث شده بازیافت در این کشورها تا ۸۰ درصد هم برسد. در حالی که در کشور ما با این حجم از زباله، بازیافت به ۱۷ درصد هم نمی‌رسد.
مدیریت پسماند در ایران
عباسپور ادامه می‌دهد: همه این تکنولوژی‌ها به‌جز تکنولوژی پلاسما در ایران قابل‌اجرا است، منتها بحث سر این است که کدام یک از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است تا بخش خصوصی بتواند وارد شود و مردم در این قضیه بتوانند منتفع شوند. باید گفت تولید انرژی از زباله برای کشور ما خیلی مقرون‌به‌صرفه نیست. البته باید در نظر گرفت در مناطق شمالی به دلیل بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی مشکلاتی وجود دارد، لذا دفن زباله باعث ایجاد مشکل می‌شود. البته تولید انرژی از زباله یا همان سوزاندن اگر به‌گونه‌ای باشد که آلودگی هوا ایجاد نکند، گاهی به دلیل برخی از هزینه‌های خارجی می‌تواند تا حدودی قابل قبول باشد، اما سایر روش‌ها مثل تولید کمپوست یا بازیافت خیلی اهمیت دارد و باید در دستور کار قرار گیرد.
به گفته او در حال حاضر در تهران که روزانه ۸ هزار تن به‌طور متوسط زباله تولید می‌شود، غرفه‌هایی در برخی از مناطق ایجاد شده است که زباله تفکیک شده را از مردم تحویل می‌گیرد و در ازای آن پودر لباسشویی یا لوازمی که به درد کسی نمی‌خورد، تحویل می‌دهند. علاوه بر این، خیلی از مردم به دلیل دردسرهای رفت و آمد رغبتی برای این کار ندارند. در حالی که مسیر برای این کار باید برای مردم تسهیل شود حتی به لحاظ اقتصادی سودآور شود؛ مثل همان اتفاقی که در برخی از کشورهای دنیا در حال انجام است.
این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: حرکت دیگر، تولید کمپوست خانگی است که با نصب دستگاه‌هایی در مجتمع‌ها به‌راحتی قابل انجام است. این اتفاق در بسیاری از کشورها افتاده و مردم کمپوست تولید شده خود را می‌فروشند. همه این موارد نیازمند برنامه‌ریزی دقیق است. گویا در برنامه پنج‌ساله شهرداری قرار شده است میزان بازیافت به بیش از میزان فعلی برسد. این اتفاق در کنار برنامه‌ریزی، نیازمند ایجاد تشویق‌های مالی برای مردم است تا مردم نیز با مسئولان همراه شوند.