فضای مجازی و ضرورت چینش دوباره الگوهای روابط اجتماعی

از قرن بیستم به این طرف تحولاتی در جهان رخ داد كه مطابق پیش‌بینی‌های مارشال مك‌لوهان، نظریه‌پرداز ارتباطات می‌توان آن را تبدیل شدن جهان به یك دهكده نامید. پیش‌بینی مك‌لوهان با ظهور و گسترش شبكه‌های اجتماعی و فضای مجازی به وقوع پیوسته است؛ فضایی كه تا اتاق‌های خصوصی مردم نفوذ كرده است. تا جایی كه گاهی دیده می‌شود مردم مسائل خانوادگی را در گروه‌های مجازی به بحث و گفت‌وگو می‌گذارند.

در این وضعیت، روابط مجازی چه تأثیری بر كاهش نقش جامعه‌پذیری نهاد خانواده بر فرآیند اجتماعی شدن دارد؟ الگوهای جامعه‌پذیری افراد در شرایط كنونی از چه المان‌هایی پیروی می‌كند؟ این موضوع را با علی نوری، مدرس دانشگاه، پژوهشگر اجتماعی و دبیر گروه آسیب‌های اجتماعی انجمن جامعه‌شناسی ایران در میان گذاشتیم.

**در گذشته روابط از یك الگوی مشخص پیروی می‌كرد

نوری در این باره به ایرناپلاس می‌گوید: در گذشته، یعنی زمانی كه فناوری‌های جدید ارتباطی از قبیل اینترنت و شبكه‌های اجتماعی رایج نبود، مهم‌ترین كاركرد خانواده كه همانا انتقال ارزش‌ها و اجتماعی كردن فرزندان است، به‌آسانی محقق می‌شد. بنابراین می‌توان گفت خانواده بیشترین نقش را در جامعه‌پذیری و آموزش نسل‌های آینده برعهده داشت. كودكان دختر و پسر، در محیط خانوادگی از گفتار، كردار و رفتار والدین خود می‌آموختند كه به‌عنوان پدر یا مادر آینده، چه نقش‌ها و تكالیف و اختیاراتی به عهده خواهند داشت. بخش دیگری از وظایف این نقش‌ها نیز از طریق نهادهای اجتماعی سنتی مانند مساجد، بزرگ‌ترهای فامیل، اندیشمندان و علما به افراد آموزش داده می‌شد. بنابراین به دلیل اینكه وظایف و اختیارات نقش‌ها تقریباً ثابت بود و از یك الگوی مشخص پیروی می‌كرد، غالباً افراد نیز بر اساس همان الگوها عمل می‌كردند.

**فضای مجازی تأثیر آموزش‌های خانواده را محدود می‌كند

او ادامه می‌دهد: اگر در خانواده اختلافی بین زوجین به وجود می‌آمد، شیوه برخورد با این مسئله و مرجع رسیدگی مشخص بود. معمولاً بزرگ‌ترهای فامیل در این موارد نقش مهمی جهت حل اختلافات ایفا می‌كردند. الگوی روابط بین زوجین و سایر اعضای خانواده، گفت‌وگوهای شفاهی، دورهمی‌ها و شب‌نشینی‌های خانوادگی بود. همچنین ادبیات شفاهی از قبیل بیان حكایت‌ها، ضرب‌المثل‌ها و اشعار، ابزار و شیوه‌ای برای انتقال ارزش‌های جامعه و جامعه‌پذیر كردن فرزندان بود. این فرهنگ شفاهی كه از دیرباز در جامعه ما رواج داشته است، از طریق گفت‌وگو، شناخت متقابل بین زوجین را فراهم می‌كرد و اختلافات را كاهش می‌داد. اما در دوران مدرنیته، زندگی انسان‌ها به لحاظ فرهنگی، خاص و پیچیده است. جهان اجتماعی به‌وسیله امواج رسانه‌های ارتباطی احاطه شده است. دهكده جهانی و جامعه شبكه‌ای عناوینی هستند كه برای توصیف جهان و جامعه جدید به‌كار می‌رود. همسو با سایر جوامع، استفاده از فضای مجازی در ایران نیز، به‌ویژه در كلان‌شهرها، به‌سرعت روبه افزایش است.

**اینترنت و كم‌رنگ شدن پیوندهای عاطفی

این پژوهشگر اجتماعی با اشاره به تبعات منفی حضور بیش از اندازه در فضای مجازی تشریح كرد: فناوری‌های ارتباطی جدید به‌ویژه فضای مجازی، منجر به تحول میزان و شیوه‌های ارتباطی در بین افراد جوامع مختلف شده است. بنابراین امكان بهره‌گیری از انبوهی اطلاعات در كمترین زمان ممكن و برقراری ارتباط دیداری، گفتاری و نوشتاری با كمترین هزینه فراهم شده است. در شرایط كنونی، تأثیر محیط اجتماعی، آموزه‌های فضای مجازی و رها شدن در دنیای اطلاعاتی به پهنه جامعه جهانی، تأثیر آموزش‌های خانواده را محدود می‌كند. افراد در معرض اطلاعات از مبادی مختلف و فرهنگ‌های گوناگون قرار می‌گیرند كه حاصل این وضعیت، سردرگمی، عدم قطعیت، سرگیجه اطلاعاتی، كم‌رنگ شدن معیار تشخیص، مشكل در تصمیم‌گیری، تنوع در سبك‌های زندگی است. بنابراین فرهنگ‌ها به شكل بی‌سابقه‌ای با همدیگر به تبادل می‌پردازند. ارزش‌های گذشته، تحت تأثیر این هجوم اطلاعاتی، دستخوش تغییر می‌شوند و پیوندهای عاطفی بین اعضای خانواده كم‌رنگ شده و انسجام آن دچار تزلزل خواهد شد.

**انتقال مسائل خانوادگی به فضای مجازی

وی اضافه می‌كند: پژوهشی با عنوان «آیین اینترنت، تهدیدی برای پیوند اجتماعی» به پیامدها و آثار مخرب اینترنت در ایالات متحده پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان داده كه استفاده از اینترنت حلقه روابط اجتماعی دور و نزدیك را كاهش داده، گوشه‌گیری و در نتیجه افسردگی را افزایش می‌دهد. در نتیجه، نوع جدیدی از گوشه‌گیران در همه‌جا ظاهر می‌شوند كه فقط دارای ارتباط اطلاعاتی و ابزاری هستند. در پژوهشی دیگر، مشخص شد میزان استفاده از «چت» بر ارزش‌های خانواده تأثیر منفی دارد. پژوهش‌هایی درباره فناوری اطلاعات و ارتباطات و عملكرد خانواده، نشان داده است كه فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییرات كیفی در عملكرد خانواده ایجاد كرده و شكل جدید تعاملات در خانواده نیازمند چینش دوباره الگوهای رابطه در خانواده است.

هرچه كاربر اینترنتی احساس كند در محیط اینترنت بیشتر مورد پذیرش واقع می‌شود، احتمالاً باعث خواهد شد بر ارزش‌های خانواده مؤثر واقع شود و همچنین هر چه كاربران بیشتر وارد بحث و مناظره گروهی شوند، احتمالاً باعث مطرح كردن موضوعات خود با محیط‌های تعاملی اینترنت می‌شوند و كمتر مسائل خود را با خانواده‌ها مطرح می‌كنند و باعث كم‌اهمیت شدن ارزش‌های خانواده نزد فرد می‌شود.

ورود به یك فضای گفت‌وگو به وجود آوردن فضای صمیمیت و ابراز احساسات و ابراز نیازهای اساسی مطابق تئوری‌های ارتباط جمعی، اگر از یك پیام به‌طور طولانی‌مدت و مكرر استفاده شود، بالاترین اثر ممكن را در بلندمدت خواهد داشت. بنابراین زمان استفاده از فضای مجازی، طول مدت دسترسی و مداومت استفاده از آن از عوامل مؤثر بر ارزش‌های خانواده است. زیرا هركدام از این عوامل در كاهش روابط درون خانواده تأثیرگذار است. شرط مهم برای بروز آثار، میزان وابستگی افراد به آن است.

**كاهش مطلوبیت روابط زناشویی

نوری انگیزه‌های افراد برای استفاده از فضای مجازی را به سه بخش نیاز به درك خود (شناخت خود، بالا بردن سلیقه خود و درك زیبایی‌ها)، برای گذران وقت و فرار از واقعیت‌های زندگی روزمره و تحكیم ارتباط با دوستان و گذران وقت با آنان تقسیم می‌كند و توضیح می‌دهد: استفاده از شبكه‌های مجازی به‌ویژه شبكه‌های اجتماعی و وابستگی به آنان، منجر به كاهش مطلوبیت روابط زناشویی شده است. می‌توان خانواده را در قالب سه بُعد انسجام خانوادگی، انعطاف‌پذیری خانواده و ارتباط خانواده مورد بررسی قرار داد. در این میان، بُعد ارتباط در خانواده نشان‌دهنده انسجام یا ازهم‌پاشیدگی خانواده است. دو ویژگی مهم ارتباط در خانواده، ارتباط مثبت و قدردانی و محبت است.

**انزوای اجتماعی ثانویه و انزوای اجباری ناخواسته

دبیر گروه آسیب‌های اجتماعی انجمن جامعه‌شناسی ایران ادامه داد: در پاره‌ای از مواقع فضای مجازی بیش از هر رسانه دیگری به‌عنوان عامل تغییر در زندگی روزمره مطرح می‌شود. افراد و سازمان‌ها را به فضایی هدایت می‌كند كه در مقابله با واقعیت قرار دارد. در این شرایط استفاده از آن مانع توجه افراد به اجتماع واقعی می‌شود و تعاملات شبكه‌ای مردم از میزان ارتباط حضوری و مستقیم آنها پیشی می‌گیرد. در این حالت، كاربران به دلیل جذابیت دنیای مجازی از دنیای واقعی دور شده و ارتباط خود را با آن قطع می‌كنند. این امر انزوای اجتماعی كاربران را به دنبال دارد. از طرفی، به دلیل اینكه افراد دیگری در فضای مجازی با این كاربران در ارتباط هستند حضور فعال كاربران در فضای مجازی آنها را از دنیای واقعی اطراف خود دور كرده و باعث ایجاد نوعی انزوای اجتماعی ثانویه برای سایر افراد در خانواده می‌شود. هربرت پوتنام می‌گوید: «فناوری نقش اساسی را در خصوصی شدن فزاینده تجربه دارد كه به‌نوبه خود منجر به شكل‌گیری جامعه‌ای متفرق و بی‌سامان می‌شود، جامعه‌ای كه در آن حفظ روابط سنتی دشوار است و روابط بین انسان‌ها متزلزل‌تر می‌شود.»

**ضرورت آموزش مهارت‌های نوین

نوری معتقد است: آنچه مسلم است فرآیند رشد و تربیت و جامعه‌پذیری افراد است كه حین آن افراد ارزش‌ها و الگوهای رفتاری را می‌آموزند و در جریان تعامل با دیگران به كار می‌برند. در این میان، نقش خانواده و نظام آموزشی در انتقال این بخش از فرهنگ بسیار مهم است. به همین دلیل اعضای خانواده در جامعه ایرانی امروز نیازمند چینش الگوهای جدید و آموزش مهارت‌های نوین زندگی است.

بنابراین آموزش مهارت‌های مدرن و سازمان یافته در مدارس و دانشگاه‌ها به نوجوانان و جوانان و استحكام بخشیدن به رابطه‌های فراالكترونیكی در قالب طرح‌های اجرایی مثبت و آموزش‌های مرتبط با نحوه استفاده درست جوانان و نوجوانان از فضای مجازی ضروری به نظر می‌رسد.

گزارش از آسو محمدی