درآمدهای نفتی و نحوه هزینه آن همواره یکی از دغدغه‌های مهم تاریخ معاصر ایران بوده و صاحب‌نظران علوم اقتصادی و سیاسی بارها از تأثیرات این درآمدها بر اقتصاد سیاسی و حکومت‌داری سخن گفته‌اند. فارغ از این سطوح کلان، اقتصاددانان معتقدند بدترین شکل هزینه درآمدهای نفتی زمانی صورت می‌گیرد که عواید حاصل از فروش این دارایی به‌جای سرمایه‌گذاری مجدد، در امور جاری کشور مانند پرداخت حقوق و دستمزد کارمندان دولت و امثال آن هزینه شود. زیرا پول نفت یک درآمد محسوب نمی‌شود، بلکه یک عایدی حاصل از فروش سرمایه ملی و بین‌نسلی است که تنها سرمایه‌گذاری در امور عمرانی می‌تواند آن را منطقی، اقتصادی و سالم سازد. برخی حتی از این نیز فراتر می‌روند و می‌گویند پول نفت باید تنها در یک صندوق ذخیره شده و در سرمایه‌گذاری‌های خارجی مانند خرید اوراق قرضه کشورهای دیگر هزینه شود، چرا که هزینه این عواید در کشور به هر شکلی به اقتصاد لطمه می‌زند؛ همانند مواقعی که وفور و هزینه بدون منطق این درآمدها موجب ایجاد بیماری هلندی شده است.
آیت‌الله سید مصطفی محقق داماد، فقیه و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی اخیراً اعلام کرده است: «به نظر فقهی اینجانب استفاده از درآمدهای نفتی برای هزینه‌های جاری و عمرانی کشور یا ارزان‌فروشی فرآورده‌های نفتی و سایر حامل‌های انرژی فاقد وجاهت شرعی است.»
سید حمید حسینی، عضو اتاق بازرگانی و از بنیانگذاران اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی در گفت‌وگو با ایرناپلاس در این رابطه اظهار کرد: طبق قانون، در حال حاضر هم حدود نیمی از منابع به دست آمده از فروش نفت و گاز برای سرمایه‌های بین نسلی ذخیره می‌شود. حدود ۳۴ درصد از این منابع به صندوق توسعه و ۱۴ درصد به خود شرکت نفت داده می‌شود. اما دولت ناگزیر شد با توافق مجلس، ۲۰ درصد از درآمدهای نفتی را به صندوق بپردازد و به‌عنوان بدهی دولت منظور شود تا در سال‌های آتی آن را برگرداند.
وی گفت: از همین رو در حالی که می‌بینیم در این زمینه تلاش می‌شود، اما هنوز بودجه کشور به میزان ۱۴۲ هزار میلیارد تومان به درآمدهای نفتی وابسته است.
این فعال اقتصادی حوزه انرژی افزود: ممکن است جامعه آن‌چنان به درآمدهای نفتی وابسته نباشد، اما حداقل بودجه دولت به‌شدت به این درآمدها وابسته است؛ هم درآمدهایی که به‌صورت مستقیم از نفت می‌آید و هم عوایدی که به‌صورت غیرمستقیم از نفت حاصل می‌شود. مانند برخی درآمدهای گمرک که از واردات کالاهایی اخذ شده که با ارزهای نفتی خریداری شده است، یا بخشی از مالیات‌هایی که از بانک مرکزی گرفته می‌شود.
حسینی در این رابطه افزود: حرف آقای محقق داماد درست است، چون نفت یک سرمایه بین نسلی است و ما با این کار داریم ثروت را می‌فروشیم و خرج امور جاری می‌کنیم. اگر درآمدهای نفتی را برای ساخت اقتصاد غیرنفتی هزینه کنیم، توجیهی دارد، زیرا با این کار یک سرمایه‌گذاری کرده‌ایم که عواید و درآمدهای آن برای نسل‌های آینده هم باقی می‌ماند. ولی واقعیت این است که بخشی از این درآمدها در بودجه عمرانی پیش‌بینی می‌شود، اما در پایان سال هر چقدر از بودجه جاری کسر می‌آید، به همان میزان از بودجه عمرانی کم می‌شود.
حسینی در خصوص تجربه کشور نروژ در زمینه ذخیره درآمدهای نفتی خود گفت: نروژ صندوق ذخیره ارزی خود را در دهه ۷۰ میلادی یعنی زمانی که اقتصادش شکوفا بود و نیازی به درآمد نفتی نداشت، برپا کرد. بنابراین نفت برای آن‌ها یک منبع درآمدی جدید بود که اقتصادشان به آن نیازی نداشت. اما اقتصاد ایران از گذشته به نفت وابسته بود، بنابراین ما باید خود را با کشورهای همسایه‌ای مانند عربستان، کویت، الجزایر و… مقایسه کنیم. درآمدهای نفتی این کشورها به‌طور کامل در بودجه هزینه می‌شود، بنابراین ایران از این نظر نسبت به آن‌ها مترقی‌تر است.
وی در ادامه اضافه کرد: کنترل حساب ذخیره ارزی به‌طور کامل دست دولت بود، اما صندوق توسعه از دولت مستقل است و اساسنامه و هیئت مدیره ویژه خود را دارد. هدف از ایجاد این صندوق این بود که تنها یک حساب ذخیره برای برداشت نباشد و از درآمدهای آن برای توسعه کشور استفاده شود. هر چند این صندوق نتوانست سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی درستی انجام دهد و عملاً در این زمینه‌ها ناکام بوده است، اما هدف آن سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی و استفاده از بخش خصوصی بوده است.
حسینی افزود: منابع این صندوق در طول این سال‌ها برای بسیاری از پروژه‌های بهداشتی و آبرسانی هزینه شد. با شرایط تحریمی کشور ناگزیریم فکری به حال منابع نفت در بودجه کنیم که بسیاری از آن‌ها می‌تواند از طریق کاهش یارانه‌ها و… انجام شود.
تاریخ انتشار: ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۸ - ۱۶:۵۵
تهران-ایرناپلاس- یک کارشناس اقتصادی می‌گوید: اگر چه هنوز سهم زیادی از درآمدهای نفتی در بودجه مصرف می‌شود، اما وضعیت ایران در این خصوص از کشورهای مشابه مانند عربستان و کویت بهتر است.